C’è sempre un inizio. Come il virus infetta il corpo, come la ruggine logora il ferro. Ci chiediamo: cosa ha portato la grande esperienza storica e politica dei comunisti in Italia alla irrilevanza politica e miseria anche odierna? Durante questo percorso, su cui ha certo inciso anche il contesto esterno, ci sono state frenate e accelerazioni, avanzate ed anche sconfitte. Alla fine il più grande partito comunista d’Occidente – il partito di Antonio Gramsci – è arrivato alla sua consunzione.

E’ chiaro che chi, come noi, vuole ricostruire un vero Partito Comunista in Italia, non può esimersi da una analisi seria e approfondita di questi perché. Non affretteremo conclusioni che solo con un percorso condiviso di rilettura del passato si potranno avere, ma è utile fare un po’ di chiarezza qui ed  ora. Abbiamo ritenuto strategico analizzare la storia del PCUS e dell’URSS, serve farlo anche per l’ Italia, il nostro Paese.

La temperie in cui Palmiro Togliatti dirige il PCI post-resistenziale era innegabilmente avversa ad una reale possibilità di ‘fare la rivoluzione’ in Italia.

Detto questo, non si può ignorare in che misura ed in che cosa Togliatti abbia fatto, o non abbia fatto, nel fare pesare pesare i ‘rapporti di forza’ nell’arena italiana.

Non essendo trotzkisti, non saremo così falsi e faziosi nel dire che il “tradimento” della rivoluzione  inizia con la 
svolta di Salerno, tuttavia sia questa, sia i suoi successivi sviluppi esigono una riflessione più approfondita che il nostro Partito dovrà affrontare. Sarebbe infatti troppo semplicistico liquidarla come un “tradimento”, sic et simpliciter. Nelle date condizioni del 1944 il PCI, con il Nord del Paese occupato dai tedeschi e dai loro servi fascisti e il Sud “liberato” dagli angloamericani (che appoggiano la monarchia e il debole governo Badoglio), lavorò per emarginare le posizioni attesiste di chi voleva delegare agli eserciti alleati la liberazione dell’Italia, coinvolgendo invece le masse popolari nello sforzo, anche militare, antifascista. La linea del Congresso di Bari, che ribadiva la pregiudiziale antimonarchica e propugnava il rovesciamento di Badoglio e la sostituzione del suo governo con un governo del CLN, si stava rivelando impraticabile e paralizzante. E’ opportuno riportare quanto scrive a questo proposito Pietro Secchia:

«Se non ci fosse stata la guerra e la necessità di vincerla per schiacciare il nazismo, noi avremmo potuto e saputo risolvere rapidamente la situazione con un’azione rivoluzionaria delle masse. Ma appunto perché c’è la guerra, che è malgrado tutto la nostra guerra, dobbiamo tutti evitare che le masse, giustamente esasperate da una situazione che non è più tollerabile, tentino di risolvere spontaneamente la situazione in forme che potrebbero essere una limitazione dello sforzo di guerra.» [P. Secchia, Il Partito comunista italiano e la guerra di Liberazione, Feltrinelli, Milano, 1975 ]; e, più oltre:

«Il Consiglio nazionale del PCI iniziò i suoi lavori a Napoli il 30 marzo con un rapporto di Velio Spano sulla situazione del paese e del partito, dal quale emergevano l’imbarazzo di chi era ormai convinto dell’impossibilità di risolvere la situazione restando sulle posizioni tattiche del congresso dei CLN di Bari e la logica della vecchia impostazione: “costituendo un governo democratico, che è il nostro obiettivo, noi faremo fare un passo decisivo in avanti alla situazione italiana e ci metteremo contemporaneamente in condizione di dare un maggiore contributo allo sforzo di guerra”. Togliatti nel suo intervento, sempre sulla base di un’analisi della situazione italiana ed internazionale, impostò la questione in questo modo: “Nessuna libertà potrà essere garantita al popolo italiano fino a che i nazisti non saranno stati cacciati dal territorio nazionale. Bisogna quindi intensificare lo sforzo di guerra per liberare il paese. Costituiamo dunque un governo di unità nazionale e in tal modo faremo fare anche un passo notevole alla situazione.” Dimostrò che bisognava uscire da una situazione caratterizzata dall’esistenza, da una parte, di un governo investito del potere ma privo di autorità perché privo dell’adesione dei partiti di massa, dall’altra parte di un movimento di massa autorevole, ma escluso dal potere. “Tale situazione, mentre alimentava confusione e disordine, stancava e deludeva le masse “creando un ambiente favorevole agli intrighi reazionari”. Il Consiglio nazionale approvava l’indicazione e l’iniziativa presa dal compagno Togliatti di costituire un governo di un’unità nazionale.»  [P. Secchia, Il Partito comunista italiano e la guerra di Liberazione, Feltrinelli, Milano, 1975 ].

Anche a seguito dell’avvenuto riconoscimento del governo Badoglio da parte dell’URSS, ai fini di ottimizzare e massimizzare lo sforzo bellico, l’idea di sviluppare, in quel momento, un fronte di lotta e di alleanze, sociali e politiche, il più ampio possibile contro un nemico fortissimo e mostruoso, rinviando ad un secondo momento la questione istituzionale, era di per sé valida e imposta dalle condizioni oggettive (lo stesso Secchia virgoletta sempre il termine “svolta”).

Si tratta di capire, invece, perché e come questo “compromesso temporaneo” abbia perso il suo carattere di temporaneità, finendo per oscurare gli obiettivi rivoluzionari in riferimento alla questione, centralissima per i comunisti, dello stato e del potere.

Assolutamente da respingere la tesi, secondo la quale ciò fu una conseguenza della Conferenza di Yalta. A Yalta, Stalin, Roosevelt e Churchill non divisero il 
mondo in sfere d’influenza talmente definite da segnare per sempre le sorti dell’Italia in modo netto ed irrevocabile con 
quella “spartizione”. Infatti nelle Conferenze di Teheran (1943), della stessa Yalta (febbraio
1945), e Postdam (luglio 1945) si decise in primo luogo del problema tedesco e si
 definirono ipotesi di assetto provvisorio delle nazioni europee, in attesa di poter 
realizzare il principio dell’autodeterminazione dei popoli, con la conseguente scelta del sistema sociale. Crediamo, piuttosto, che le deviazioni dal percorso rivoluzionario originino da errori di valutazione della situazione e delle prospettive da parte di Togliatti e  di parte del gruppo dirigente del PCI.

L’insegnamento della Terza 
Internazionale fu fondamentale nella vittoria sul nazifascismo, consentendo di acquisire stima, fiducia e simpatia da parte delle masse popolari. Nel corso della Resistenza nei vari paesi europei, i partiti comunisti che ne avevano fatto parte, piccoli e clandestini, raccolsero gli elementi migliori espressi dalla lotta antifascista e crebbero enormemente perché seppero unire al compito della lotta alla barbarie nazifascista l’obiettivo dell’emancipazione delle classi oppresse. E’
ciò che fece anche il PCI, che crebbe molto, diventando, per numero di aderenti, il primo partito popolare. Sempre l’eredità delle linee direttive della Terza Internazionale imponeva di non delegare la liberazione dei popoli agli eserciti 
alleati, né che la Resistenza al nazifascismo si manifestasse come fatto spontaneo e 
disorganizzato senza riferimenti politici, né ancora che il crollo 
delle forze dell’Asse comportasse il ritorno alle forme statuali prebelliche.

Quindi, una volta sconfitto lo Stato fascista, si pensava di sostituirlo con uno stato di tipo 
nuovo che non fosse la semplice riedizione del vecchio stato liberale. Quali dovevano essere le sue caratteristiche? La teoria comunista dello Stato prevede che, una volta rovesciato il dominio borghese con la rivoluzione, non sia sufficiente semplicemente sostituirsi alla borghesia alla guida dello stato, ma sia necessario distruggere la “macchina” dello stato borghese per crearne un’altra, espressione della nuovo potere proletario. Quale forma concreta doveva assumere il nuovo Stato, su quale tipo di istituzioni doveva basarsi? Questo problema aveva trovato risposte sempre più precise con la diffusione delle sollevazioni rivoluzionarie, dalla Comune di Parigi fino all’Ottobre Sovietico. Gli stati usciti dalla guerra e 
dalla Resistenza avevano, invece, forme non ancora definite; il potere non era saldamente e definitivamente in mano a nessuna delle classi, al relativo potere di una classe faceva da contrappeso il contro-potere della classe antagonista (dualismo di potere), con rapporti di forza variabili in base a diversi fattori, tra cui non ultimi i rapporti di forza internazionali, ma la battaglia per gli assetti istituzionali in Italia non era così definita. I Comitati di Liberazione 
Nazionale avrebbero potuto costituire il modello di una nuova macchina statale, in senso marxista-leninista e in un’accezione estensiva di fronte popolare, con cui sostituire 
la vecchia macchina statale, distrutta, nel nuovo Stato post-resistenziale. Molti Paesi dell’Europa Orientale, sconfitte le componenti borghesi anche per via parlamentare, diventarono infatti democrazie popolari, utilizzando quelle forme di coalizione politica e organizzazione statuale che si erano affermate nella fase resistenziale e risolvendo il dualismo di potere a favore del proletariato.

Una corretta analisi marxista-leninista dimostra che in Italia, dal 1944 al 1947, si è verificata appunto una tipica situazione di dualismo di potere, dove al potere “legalmente costituito” della monarchia, della grande borghesia e dei governi che ne furono espressione, faceva da contraltare il contro-potere di un proletariato che poteva contare su un’avanguardia, anche armata, di 2.500.000 uomini, inquadrati nelle fila del PCI, in forte analogia con il dualismo di potere tra governo provvisorio e soviet che si manifestò nella seconda fase della Rivoluzione Russa. Mentre in Russia il dualismo si risolverà nel modo che tutti conosciamo, in Italia darà vita al governo di unità nazionale, del quale faranno parte i partiti antifascisti, compreso il PCI, fino al 1947. Gli errori tattici e di valutazione di Togliatti e della maggioranza del gruppo dirigente del PCI di quegli anni risultano comprensibili come tali – e non semplicisticamente liquidabili come tradimento -, solo alla luce di questa analisi.

Un primo errore è costituito dall’accettazione dei meccanismi e delle forme della democrazia borghese a priori. Fermo restando il rinvio della questione istituzionale a liberazione avvenuta e guerra terminata, sarebbe stato indubbiamente più coerente agli insegnamenti del marxismo-leninismo non abbracciare tout court la soluzione dell’assemblea costituente eletta a suffragio universale (in un paese disaffetto all’esercizio dei diritti democratici, largamente analfabeta e manipolato dai preti!), ma rimandare a quelle forme di coalizione e organizzazione del potere che stavano concretamente scaturendo dalla Resistenza. Connesso a questo, il secondo errore: l’assolutizzazione graduale di un compromesso che sarebbe dovuto essere temporaneo e limitato al periodo di belligeranza, fino all’accettazione definitiva della democrazia e delle istituzioni borghesi come unico terreno di lotta. Crediamo che le cause di queste due deviazioni debbano essere individuate, da un lato, nella sopravvalutazione delle capacità del Partito di risolvere a favore del proletariato il dualismo di potere in atto agendo principalmente sul terreno scivoloso della democrazia parlamentare borghese e, dall’altro lato, dalla sottovalutazione della forza del Partito e della sua capacità di resistenza e dissuasione di eventuali tentazioni reazionarie sul terreno a lui più consono, quello dello sviluppo delle lotte di massa, mai venute meno, neanche durante la clandestinità e la lotta armata. La prima considerazione ci insegna come non sia scontato che una grande forza organizzativa e militante si traduca automaticamente in un analogo peso elettorale. Pensiamo al risultato risicato del referendum monarchia-repubblica o all’insuccesso elettorale del Fronte Popolare nel 1948. La seconda considerazione spiega il timore, esagerato, delle possibili reazioni, interne e internazionali, di fronte a qualsiasi radicalizzazione dello scontro di classe. Pensiamo all’inerzia con cui viene accettata l’esclusione del PCI dal governo del Paese nel 1947, ma anche all’inserimento dei Patti Lateranensi e del Concordato nell’art. 7 del progetto di Costituzione per paura di una guerra di religione, minacciata da Pio XII. La valutazione sbagliata circa la durata e la tenuta dell’unità antifascista, considerate ormai come scontate, darà origine a provvedimenti quali l’amnistia ai fascisti e sfocerà poi nell’imprevista espulsione dei comunisti dal governo. Questa espulsione risolverà definitivamente il dualismo di potere a favore della borghesia. Infatti, l’analisi storica marxista-leninista ci insegna che le situazioni di dualismo non sono eterne, ma storicamente determinate e limitate nel tempo, in quanto vengono risolte, a favore di una classe o dell’altra, dalla dialettica della lotta di classe in un insieme di condizioni oggettive e soggettive, un fatto che era sfuggito totalmente alla maggioranza dei dirigenti del PCI di allora.

Lo stato italiano di oggi non ha nulla a che spartire con 
lo stato nato dalla Resistenza, in quanto conclamatamente borghese per via della soluzione che il dualismo trovò nel 1947. Non riconoscendo il dualismo che caratterizzò lo Stato italiano nato dalla Resistenza dal 1944 al 1947, i revisionisti e gli opportunisti identificano 
lo Stato italiano di oggi con lo Stato post-resistenziale, in una visione aclassista della 
storia. Specularmente, tutte le ricostruzioni storiche da parte delle  formazioni estremistiche di ultrasinistra presentano lo Stato italiano dell’immediato dopoguerra come uno Stato borghese puro e semplice, fin dalla sua nascita, negando
 anch’esse il dualismo di potere e la lotta di classe che si svolgeva al suo interno. Si tratta
 di una rappresentazione appunto contraria ma simmetrica a quella che danno i revisionisti.

Il Comitato di Liberazione per l’Alta Italia
 (CLNAI) aveva nelle brigate partigiane e nei GAP le massime espressioni organizzative di lotta armata contro il potere nazifascista. A differenza di quanto avveniva nei CLN delle zone “liberate” dagli alleati, dove la passività delle masse era pressoché totale, il CLNAI, su spinta del PCI, si preoccupò costantemente del loro coinvolgimento nella guerra di liberazione, a partire dall’organizzazione dei grandi scioperi del 1943. Il CLNAI e il PCI al suo interno avevano ben presente l’indispensabile collegamento tra lotta partigiana e lotta politica e sociale di massa, magari innescata anche da semplici rivendicazioni economiche. Queste particolari condizioni fecero maturare vere e proprie esperienze di governo popolare, guidato dal CLNAI, in forme che avrebbero potuto essere adottate per la futura organizzazione statuale dell’Italia liberata. Nelle fabbriche, ad esempio, vennero istituiti i Consigli di Gestione, un embrione di democrazia consigliare simile a quello sovietico. Le diverse condizioni oggettive nelle zone occupate dagli angloamericani, la debolezza del PCI in quelle regioni e la conseguente mancanza di esperienze soggettive analoghe a quelle maturate al Nord, spiegano il relativo predominio delle “alchimie istituzionali” nel CLN centrale.
 Mentre in Alta Italia, liberazione dal nazifascismo ed emancipazione sociale formano un unico, inscindibile obiettivo, a livello centrale questa unicità viene a mancare, per cui non solo la battaglia sull’assetto istituzionale, sulla forma, viene rimandata a tempi successivi, – cosa ammissibile, come già detto -, ma anche la battaglia sul contenuto sociale del nuovo stato, sulla sua sostanza di classe, sfuma in una prospettiva temporale indefinita, sacrificata alle sole esigenze dello sforzo bellico. Fu questo, probabilmente, il più grave errore di valutazione di Togliatti e della maggioranza del gruppo dirigente del PCI. La “svolta”, comunque, passò a maggioranza, ma venne interpretata e attuata in modo diverso al Nord, rispetto al Centro e al Sud. Per Pietro Secchia e il gruppo dirigente del Nord, l’apertura a nuove forze e componenti sociali, il loro coinvolgimento attivo nella lotta di liberazione non doveva offuscare gli obiettivi di giustizia e emancipazione, ma favorire la lotta contro gli elementi antinazionali: attendisti, industriali antifascisti a parole, ma collaborazionisti nei fatti, alti ufficiali che aiutavano fascisti e tedeschi nella caccia ai partigiani, doppiogiochisti e così via. A livello centrale, però, si invitava alla cautela e alla moderazione, per non turbare le componenti più borghesi della coalizione antifascista. Con il feticcio dell’unità a tutti i costi e della salvaguardia degli equilibri iniziava, in quegli anni, ad incistarsi nel corpo del partito quel virus del “cretinismo parlamentare” che lo avrebbe infettato per tutti gli anni a venire, fino alla sua dissoluzione.

Nel CNL si manifestarono da subito divergenze sul modo di condurre la lotta e
 sulla funzione dei CLN stessi a liberazione avvenuta. 
La Democrazia Cristiana ed il Partito Liberale li volevano organi transitori. Per comunisti, azionisti e socialisti, questi organismi dovevano invece trasformarsi 
in strumenti di un nuovo ordinamento politico-sociale.

Il comunista Eugenio Curiel, giovanissimo 
scienziato e studioso di marxismo-leninismo, ucciso a Milano dai fascisti pochi giorni prima della Liberazione a soli 33 anni, teorizzò una forma statuale
 che indicò come “democrazia progressiva”, caratterizzandone così la funzione: “ garantire le 
condizioni politiche e sociali migliori all’opera della ricostruzione, senza assegnare 
per questo un confine precostituito tra problemi della ricostruzione e problemi 
dell’edificazione della società socialista…dobbiamo lottare perché la democrazia progressiva si realizzi superando i limiti e gli ostacoli che le vorranno frapporre le forze 
reazionarie, dobbiamo lottare perché la rottura si operi nelle condizioni a noi più 
favorevoli, quindi in condizioni tali che la rottura venga ad essere la meno costosa possibile per la classe operaia e per tutta la nazione”.

La formulazione della democrazia progressiva fu fatta propria dal PCI al suo V Congresso. Essa era intesa, nell’accezione di 
Curiel, come trasformazione rivoluzionaria dello Stato, che avrebbe dovuto basarsi appunto sui CNL. Va rilevato come in Curiel siano ben presenti sia il nesso tra liberazione e costruzione del socialismo, sia l’ineluttabilità della rottura con la borghesia, cioè la temporaneità del compromesso con questa. Uno Stato di 
tale genere avrebbe determinato condizioni massimamente favorevoli per la rottura rivoluzionaria e per la conquista dell’egemonia da parte dei comunisti. Nel rapporto alla Direzione del PCI del marzo 1945, Pietro Secchia affermò: “Prima, durante e dopo l’insurrezione, dovremo 
riuscire a coprire le nostre città e le nostre campagne di una rete di migliaia e migliaia 
di Comitati di liberazione, di fabbricato, di villaggio, di officina. Saranno questi gli 
organismi popolari su cui poggia il movimento insurrezionale, sui quali poggerà il
 governo democratico in Italia. Senza questi organismi, base del potere popolare, è vano 
parlare di democrazia progressiva”.

Purtroppo, è difficile trovare una citazione di Togliatti che si riveli in sintonia con Curiel e  Secchia a proposito dei CLN e della democrazia progressiva. “Noi desideriamo – disse in un discorso a Napoli nel 1944 -, che al popolo italiano venga garantito nel 
modo più solenne che, liberato il paese, un’Assemblea nazionale costituente, eletta a
 suffragio universale libero, diretto e segreto, da tutti i cittadini, decida delle sorti del 
paese e della forma delle istituzioni…Questa posizione è 
democraticamente la più corretta… Ponendo alla base del nostro programma politico immediato la convocazione 
di un’Assemblea costituente dopo la guerra, ci troviamo in compagnia degli uomini 
migliori del nostro Risorgimento, in compagnia di Carlo Cattaneo, di Giuseppe Mazzini e
 di Giuseppe Garibaldi, e in questa compagnia ci stiamo bene”.

Togliatti non si richiama evidentemente alla storia e al patrimonio ideale del proletariato

Al già citato errore, la scelta aprioristica delle forme della democrazia borghese a scapito delle forme che scaturivano direttamente dalla lotta partigiana e popolare e alla dubbia scelta delle compagnie, almeno per quanto riguarda Cattaneo e Mazzini, somma qui un altro, esiziale errore: la concezione della Resistenza come questione di indipendenza nazionale a prescindere dai suoi contenuti e motivazioni sociali, come continuazione ideale del Risorgimento. Gramsci definì il Risorgimento come “rivoluzione incompiuta”, mettendo in luce la debolezza e lo spirito compromissorio della borghesia italiana, incapace di costruire fino in fondo il proprio stato nazionale senza un compromesso di classe con l’ancien régime. Stalin, nel saluto alle delegazioni estere, presenti al XIX Congresso del PCUS, sottolineò come fosse compito dei comunisti “raccogliere le bandiere che la borghesia lascia cadere” nella corsa alla massimizzazione del profitto, perseguita calpestando i principi stessi delle rivoluzioni borghesi. Tuttavia, per Gramsci come per Stalin, il compimento della rivoluzione borghese, inteso come realizzazione effettiva dei proclamati principi di libertà e eguaglianza, può avvenire compiutamente solo “dopo” la rivoluzione socialista, non “invece” di questa. E’ evidente come, con queste premesse, la democrazia progressiva venga svuotata di ogni contenuto rivoluzionario, per diventare una chimera all’insegna di un gradualismo che nulla ha a che vedere con l’insegnamento marxista-leninista. L’idea che fosse possibile “superare” il capitalismo attraverso la sola via parlamentare e con graduali riforme che introducessero “elementi di socialismo” era e rimane infondata e antiscientifica.

In merito alla mancanza delle condizioni oggettive per una rivoluzione proletaria, Pietro Secchia, allora responsabile dell’organizzazione del PCI, fece saggiamente notare (per quei tempi una precisazione del genere suonava come una critica serratissima) che “..tra il fare l’insurrezione e non far nulla ce ne passa..” ed è chiaro che il riferimento era diretto alla politica togliattiana, che scelse la via istituzionale come strategica sin dal 1944, quando l’esperienza di governo popolare dei CLN avrebbe potuto porre altre prospettive. La cacciata dei comunisti dal governo nel 1947 segnò il punto di non ritorno di tale strategia: quell’evento così significativo non ebbe alcuna reazione, nemmanco uno sciopero generale politico, al massimo qualche strillo sull’Unità.

Si può, quindi, affermare che il PCI, dopo la Liberazione, abbia 
perso “a tavolino” la battaglia per la conquista del potere, senza aver mai tentato neppure di ingaggiarla. In tutti i momenti decisivi ha prevalso la linea togliattiana della difesa dello “Stato democratico, nato dalla Resistenza”.

Dopo quanto detto finora, non si può passare sotto silenzio la politica dei quadri condotta da Togliatti, con la quale nel PCI di fatto veniva esautorato il gruppo dirigente proveniente dalla Resistenza, sostituendolo con funzionari certamente di qualità ma di estrazione borghese, privi dell’esperienza della clandestinità e della resistenza armata.

Togliatti costruì la svolta dell’VIII Congresso in modo, per quanto possibile, indolore. Fu indetta la IV Conferenza Nazionale in preparazione del congresso, la quale decise 
la sostituzione di ben il 30% dei dirigenti del partito con nuovi  funzionari e 
quadri politici. “Riguardo all’anzianità del partito, fra i delegati alla IV Conferenza Nazionale
, rispetto al VII Congresso, vi fu un’accresciuta partecipazione di elementi entrati nel 
partito dopo il 25 aprile 1945”.

Le conclusioni della Conferenza, di fatto, anticiparono l’VIII Congresso (1956): 
fu appunto allontanata dai vertici una gran parte dei dirigenti formatisi nel fuoco della lotta partigiana, sostituiti da giovani quadri, entrati nel partito dopo il 25 aprile. A quattro giorni dalla chiusura della 
Conferenza venne formata una nuova segreteria, dalla quale fu escluso uno dei più prestigiosi 
rappresentanti della generazione che aveva combattuto in Spagna e poi in Italia, nella clandestinità e nella Resistenza: Pietro Secchia. Dall’VIII Congresso in poi, lo stato borghese italiano verrà identificato con 
lo “Stato uscito dalla Resistenza”, la cui salvaguardia acritica diventerà il punto centrale del programma del PCI fino al suo scioglimento. Quel Congresso sanzionò ufficialmente e irreversibilmente la svolta revisionista-
khruscioviana del PCI. Non a caso Togliatti disse: “Noi comunisti italiani siamo stati quel settore 
che ha dato un maggior contributo alla progressiva elaborazione di
 queste posizioni nuove (XX Congresso del PCUS)…”. “Il XX Congresso 
ha constatato che oggi il socialismo non è più limitato ad uno Stato, ma è diventato un 
sistema mondiale di Stati… Da queste constatazioni sono derivate parecchie conseguenze 
che riguardano il nostro orientamento politico generale, la nostra strategia, la nostra 
tattica. Prima grande conseguenza è la evitabilità della guerra … Il XX
 Congresso ha ricavato anche la conseguenza che la marcia verso il socialismo prende 
aspetti diversi da quelli che ha avuto nel passato: non è più indispensabile…la via 
dell’insurrezione come si dovette fare in Russia nel 1917; è 
possibile giungere ad attuazioni socialiste seguendo l’utilizzazione del Parlamento”.

Con queste parole, pronunciate all’VIII Congresso del PCI, Togliatti assume a bagaglio ideologico del partito gran parte delle deviazioni revisioniste di Khrusciov, dalla teoria della coesistenza pacifica e dell’evitabilità della guerra, al parlamentarismo come percorso per giungere al socialismo. Ci si può chiedere se lo fece convintamente o sulla base della considerazione della necessità di sostenere comunque l’Unione Sovietica, soprattutto dopo i fatti di Ungheria. Resta il fatto che quelle scelte avvieranno definitivamente il PCI sulla strada del revisionismo.

La storia degli anni successivi dimostra che la borghesia italiana, 
diventata nel 1947 detentrice assoluta del potere statale, lo usa con lo scopo manifesto di piegare la classe operaia e di scompaginare e mettere all’angolo il Partito Comunista. Gli episodi di repressione e provocazioni negli 
anni bui del governo Scelba ne sono la riprova. In questa situazione la politica il PCI
 si limitò alla difesa del proprio diritto all’esistenza e alla difesa della 
legalità “democratica”, incapace di contrattaccare in modo incisivo. 
Con il passare degli anni, il feticcio dell’unità interna ha sempre viziato il dibattito su linea e programma, facendo sì che le divergenze apparissero in forme attutite, nascoste, ovattate, tali da non rivelarsi mai come
 contrasti di principio, in un’errata applicazione del centralismo democratico, tesa solo alla perpetuazione del gruppo dirigente in carica. Le migliaia di militanti, che avevano dedicato la loro vita alla passione comunista, ebbero difficoltà sempre più serie ad orientarsi e, tanto più, a schierarsi.
Per contro, è innegabile il ruolo fondamentale che il PCI ha svolto nel dopoguerra per l’affermazione dei diritti dei lavoratori, per il miglioramento delle loro condizioni di vita e di lavoro, ottenendo conquiste significative, ma non irreversibili, sul piano sociale ed economico. Da qui la nostra difesa del suo ruolo, che rivendichiamo come parte della nostra storia, tanto dagli attacchi di destra e reazionari, quanto da quelli dell’estremismo parolaio e avventuristico. Un conto è la ‘nostra’ critica, da comunisti, a Togliatti, un altro è togliere il suo nome dalla toponomastica delle città, come vorrebbero Alemanno e Volonté, o definirlo un traditore del proletariato, come fanno alcuni cripto-estremisti: a questo ci opporremo sempre.

Nel dopoguerra esistevano consistenti margini, economici e politici, che rendevano possibile un disegno riformista, anche grazie agli equilibri e ai rapporti di forza internazionali tra paesi socialisti e paesi imperialisti. Il PCI seppe utilizzarli con successo a vantaggio della classe operaia e dei lavoratori, ma non fu capace di collegare, o non volle collegare, queste conquiste e le contraddizioni che esse aprivano con l’obiettivo politico della conquista del potere. Si comportò come un buon partito socialdemocratico, ma altra cosa deve essere un partito rivoluzionario, un partito realmente comunista che, tenendo sempre conto dei rapporti di forza esistenti, mantenga inalterata la spinta verso l’obiettivo finale. Certamente, il PCI accumulò, in quel lungo periodo, un immenso e qualificato patrimonio, fatto di  militanza, passione e onesti rapporti umani, che ne ha costituito l’eredità più preziosa, purtroppo tradita e dissipata dopo anche dai gruppi dirigenti succedutisi alla guida del tentativo “rifondativo”, che dicevano una cosa, ma ne avevano in testa un’altra, nettamente diversa.

L’VIII Congresso sancì anche la definitiva adozione del concetto di ‘via nazionale al socialismo’. Al di là delle originali intenzioni di Togliatti, vere o presunte, questa non divenne una creativa tattica per raggiungere il nobile scopo tenendo nella dovuta considerazione le particolari condizioni e caratteristiche dell’Italia, ma si trasformò in una teoria che negava la validità delle leggi generali dello sviluppo capitalistico, economico, sociale e politico-statuale, che agiscono in modo sostanzialmente uguale in tutti i paesi, indipendentemente dalle loro peculiarità storiche e culturali, in nome di una indimostrata prevalenza del particolare sul generale. Il suo naturale evolversi fu un continuo e progressivo allontanamento dai principi scientifici del marxismo-leninismo, fino ad approdare alle aberrazioni, teoriche e pratiche, dell’eurocomunismo.

Queste considerazioni ci consentono di comprendere l’ultima parte della storia del PCI, da Berlinguer alla Bolognina.

Sia chiaro che quanto affermiamo lo facciamo col massimo rispetto per tutti quei compagni che in quel periodo hanno dato gli anni migliori della loro vita alla militanza e che anche oggi possono dare un aiuto formidabile alla nostra difficilissima opera.

Fatta salva la statura morale di Berlinguer, assolutamente imparagonabile alle miserie dei politici attuali, occorre riconoscere che il livello della cultura politica di tutti i protagonisti di quel periodo era incommensurabile rispetto agli odierni peones che infestano le istituzioni. Vogliamo paragonare la pochezza dei Berlusconi, dei Grillo, dei Renzi, dei Bersani di oggi con la statura e la capacità dei Nenni, dei Moro, dei Fanfani, persino degli Andreotti e dei Craxi di ieri? Personalità magari discutibili, taluni avversari e nemici, ma tutti politici veri, non inetti corifei di un teatrino che ormai disgusta tutti.

La politica dei quadri, è rivelatrice delle linee politiche che si vogliono imprimere al partito e della sua composizione di classe; Berlinguer promosse, come eredi del gruppo dirigente allora in carica, gli Occhetto, i D’Alema, i Veltroni, i Fassino, i Bersani, ecc., così come nel successivo tentativo rifondativo furono scelti i Garavini, i Bertinotti, i Giordano, i Diliberto ed i Ferrero. In entrambi i casi, anziché quadri proletari, furono scelti professionisti in carriera della politica o del sindacalismo post-EUR.

L’approfondimento delle note potrà darci decisamente ragione nell’affermare che, se Togliatti mantenne almeno un legame, forse più formale che sostanziale, con il marxismo-leninismo e riconobbe sempre il grande contributo dell’Unione Sovietica alla causa della liberazione del lavoro e dei popoli, Berlinguer abbandonò decisamente qualsiasi riferimento ad esso come teoria rivoluzionaria.  Al XIV Congresso del PCI, nel 1975, Berlinguer propose e fece passare la modifica dello Statuto del partito, eliminando i riferimenti all’ideologia marxista-leninista per affermarne la “laicità”. Ciò stava a significare che il partito rinunciava ad avere una propria e definita visione del mondo, aprendosi a quell’eclettismo ideologico che lo renderà privo di autonomia e preda della cultura dominante. Una scelta certamente provocata dall’affanno di dare sempre nuove e maggiori garanzie di “affidabilità” al nemico di classe e agli avversari politici che ne erano espressione, dimenticando che il potere non si elemosina, ma si conquista e che entrare al governo non significa prendere il potere. Era il tentativo di dimostrare che il PCI non doveva più spaventare la classe dominante, in quanto, a parte le “mani pulite”, era come tutti gli altri partiti, avendo finalmente reciso ogni cordone ombelicale con la teoria e gli obiettivi rivoluzionari, tutt’al più un buono e onesto amministratore e gestore di un capitalismo dal volto umano. Questo snaturamento si rese possibile anche grazie alla decisione, presa al XIII Congresso del 1972, di accorpare le cellule di lavoro alle sezioni territoriali, privandole dell’autonomo potere di delega ai successivi congressi. In questo modo, l’elemento proletario, veniva stemperato su un territorio dove prevaleva l’elemento piccolo-borghese, che otteneva la possibilità di esprimere un numero maggiore di delegati al congresso. La componente piccolo-borghese acquisì in tal modo un peso preponderante nelle maggioranze congressuali e, conseguentemente, nelle scelte tattiche e strategiche del partito. Fu proprio quel congresso a eleggere Berlinguer formalmente vice-segretario, di fatto segretario, a causa della malattia che invalidava Luigi Longo.

Nel pensiero di Berlinguer spiccano, tra tutti, alcuni punti cardinali: il compromesso storico, la democrazia come valore universale, l’eurocomunismo, l’accettazione dell’ombrello della Nato, l’adesione alla UE ed infine le considerazioni sull’esaurimento della spinta propulsiva della Rivoluzione Sovietica.

Le riflessioni di Berlinguer sull’austerità e sulla questione morale non hanno la stessa forza, né possono in qualche modo controbilanciarne l’effetto devastante. Del resto, se si accetta il capitalismo come orizzonte, non ci si può stupire che esistano clientele e  corruzione: se unico valore è il profitto, queste ne sono le naturali conseguenze. Obiettivamente non si può negare che Berlinguer si sia anche trovato ‘schiacciato’ da un corpo politico del partito in cui i cosidetti ‘miglioristi’ avevano in mano i gangli vitali, anche economici (il mondo della cooperazione ad es.) del Partito, da qui l’aggancio fortemente voluto dall’attuale Presidente Napolitano con Craxi e con il sistema di potere che rappresentava e la stessa ‘solitaria’ presenza di Berlinguer ai cancelli della Fiat nel 1980. Sono episodi significativi che risultano però essere ininfluenti su un quadro dirigente ed un corpo largo di partito in cui la “mutazione genetica” era già avvenuta.

Partiamo dal compromesso storico, cioè da tre scritti di Berlinguer, pubblicati su Rinascita tra il 28 settembre ed il 12 ottobre 1973 all’indomani della eroica morte del Presidente del Cile Salvador Allende per mano dei golpisti di Pinochet prezzolati dagli Usa. Invece di constatare semplicemente che la democrazia borghese esiste solo se la borghesia è saldamente al potere, ma se questo vacilla, – come nel Cile di Allende – e il popolo riesce in qualche modo ad emanciparsi per via istituzionale e democratica, allora la borghesia rinnega le sue stesse regole formali, passando a metodi violenti e terroristici, Berlinguer scrive: “noi abbiamo sempre pensato – e oggi l’esperienza cilena ci rafforza in questa persuasione – che l’unità dei partiti dei lavoratori e delle forze di sinistra non è condizione sufficiente per garantire la difesa ed il progresso della democrazia…” A parte il trito leitmotiv della “difesa della democrazia”, che non spiega mai di quale democrazia si stia parlando, prescindendo dal suo carattere di classe, Berlinguer confonde le intese politiche con le alleanze sociali tra la classe operaia e gli strati popolari di piccola borghesia, stravolgendo il pensiero di Gramsci. Gramsci sottolineava come il motore della rivoluzione proletaria in Italia dovesse essere un nuovo blocco sociale, egemonizzato dalla classe operaia, che raggruppasse il proletariato e anche elementi di piccola borghesia, suoi alleati. A questo disegno, per Gramsci, è funzionale una ricomposizione delle tre grandi anime del proletariato italiano: quella comunista, quella socialista e quella cattolica, superando così quelle barriere culturali e ideologiche che ne intralciano l’unità di classe. Il compromesso storico di Berlinguer, invece, non è un’alleanza sociale della classe operaia, antagonista al blocco sociale della borghesia, ma un’alleanza politica tra i maggiori partiti in quel momento, il PCI, il PSI e la DC, quest’ultima, per altro, espressione politica della grande borghesia,  privata e di stato.

L’analisi di Berlinguer sul golpe in Cile del 1973 non ha nulla a che vedere col marxismo-leninismo, anzi perviene a conclusioni diametralmente opposte. Da un punto di vista leninista, l’errore di Allende è consistito proprio nel non avere neppure cercato di “spezzare la macchina dello stato borghese”, ma di averla accettata, confidando in una maggioranza parlamentare e nella lealtà dei vertici dell’apparato statale. Sarebbe stato necessario sviluppare forti movimenti di massa a sostegno del nuovo governo, creare una milizia operaia armata, cambiare i meccanismi istituzionali, passando a organi eletti non su base delle circoscrizioni elettorali territoriali, ma dei luoghi di lavoro, sospendere  l’attività dei partiti che non si riconoscevano nel programma del nuovo governo, decapitare i vertici e modificare le strutture dell’esercito, della polizia, dei servizi di sicurezza, dei ministeri economici, con la massiccia introduzione di fidati elementi proletari. Sarebbe stato necessario, insomma, instaurare la dittatura proletaria. Allende non lo fece e il popolo cileno pagò a caro prezzo questo errore. Berlinguer, come sappiamo, ignorò queste considerazioni.

L’eurocomunismo, come teoria e prassi compiutamente revisioniste e opportuniste, origina dall’incontro di Bruxelles del 26 gennaio 1974 tra Berlinguer e i revisionisti spagnolo e francese, Santiago Carrillo e Georges Marchais, segretari dei rispettivi Partiti Comunisti che sposarono le tesi sul valore della democrazia, da Berlinguer così formulate: …”questa larga convergenza di opinioni riguarda anzitutto il fondamentale problema del rapporto tra democrazia e socialismo come sviluppo coerente ed attuazione piena della democrazia. Essa comprende il riconoscimento del valore delle libertà personali e della loro garanzia, i principi di laicità dello Stato e della sua articolazione democratica, della pluralità dei partiti, dell’autonomia del sindacato, delle libertà religiose e di culto, della libertà di ricerca e delle attività culturali, artistiche e scientifiche…”

Il nome stesso, termine coniato dai giornalisti, ma subito fatto proprio dai revisionisti, marcava già di per sé un netto distacco, addirittura una forte contrapposizione alle esperienze di socialismo storicamente realizzate. Il passo citato evidenzia con chiarezza come Berlinguer avesse fatto proprie categorie tipiche del pensiero borghese, assolutizzandole al di fuori e al di là di qualsiasi contesto storico e sostanza di classe. La visione del socialismo che ne scaturisce per specularità è quella di una cupa tirannide dove questi nobili principi sarebbero negati. Una rappresentazione falsa e del tutto subalterna alla propaganda borghese.

Resta il fatto che le teorie di Berlinguer hanno prodotto il disarmo teorico ed organizzativo di ogni resistenza operaia e popolare in Italia e spianato la strada alle forze più retrive del capitalismo monopolistico, che stanno dissanguando l’Italia e il suo popolo.

L’intervista a Giampaolo Pansa (proprio lui!) sul Corriere della Sera del 15 giugno 1976 sancisce l’accettazione definitiva dell’Occidente capitalistico e della sua micidiale alleanza militare, la NATO, portando a compimento la rottura con il campo socialista che, anche se infettato dal germe del revisionismo khruscioviano, rimaneva pur sempre il più formidabile baluardo di contenimento dell’imperialismo. «Pansa: “…insomma, il Patto Atlantico può esser anche uno scudo utile per costruire il socialismo nella libertà…” Berlinguer: “Io voglio che l’Italia non esca dal Patto Atlantico anche per questo, e non solo perché la nostra uscita sconvolgerebbe l’equilibrio internazionale. Mi sento più sicuro stando di qua….”».  

Ed infine, sempre su questo filone, c’è la famosa frase con cui, nel 1981, viene definitivamente reciso il ‘cordone ombelicale’, anche ideale, con la storia del movimento operaio e comunista: “…si è esaurita la spinta propulsiva della Rivoluzione d’Ottobre…”.

Assolutamente rilevante è poi  la scelta strategica con cui Berlinguer ‘sposa’ il processo di unità europea e capitalistica mentre esistono ancora l’URSS ed il campo socialista. Nella famosa intervista con Eugenio Scalfari, uno dei distruttori del PCI, sul giornale La Repubblica del 2 agosto 1978: «“…Scalfari: “Il 1979 sarà l’anno dell’Europa. E lei ha detto nell’ultima riunione del Comitato Centrale che il PCI ha fatto una scelta europea definitiva. Lo conferma?”. Berlinguer: “Lo confermo. Sappiamo che il processo d’integrazione europea viene condotto, almeno per ora, prevalentemente da forze e da interessi ancora profondamente legati a strutture capitalistiche che noi vogliamo trasformare. Sappiamo che l’integrazione sopranazionale, condotta e guidata da quelle forze, pone vincoli al processo di trasformazione nazionale… Ma noi riteniamo che comunque bisogna spingere verso l’Europa e la sua unità e che la sfida che questo obiettivo comporta vada accettata, portando la lotta di classe, democratica e rinnovatrice, a livello europeo e a coscienza europea…”».

Una rapida considerazione del pauroso peggioramento, sotto tutti gli aspetti, della condizione dei lavoratori e dello stesso ceto medio in conseguenza della dittatura dell’Unione Europea può certo darci la disastrosa portata degli errori teorici e delle deviazioni pratiche di questo segretario del PCI. In questo caso, la presunzione di buona fede non può che peggiorarne il giudizio.

Infine, alcune considerazioni sulla Costituzione italiana, che poteva essere considerata, non a torto, la più avanzata dell’Occidente capitalistico, frutto appunto dei rapporti di forza e della grande, ma non risolutiva, influenza dei comunisti nell’immediato dopoguerra. Mentre le costituzioni sovietiche succedutesi negli anni erano di tipo statico, cioè sancivano, in modo quasi fotografico, l’ordinamento statuale realizzato fino a quel momento e il livello dei diritti già realmente acquisiti, al di sotto del quale non si poteva scendere, ma a partire dal quale si doveva progredire, la costituzione italiana fu concepita come programmatica. Ordinamento e diritti, lungi dall’essere acquisiti, costituivano l’obiettivo programmatico a cui lo Stato avrebbe dovuto tendere. Nonostante la rigidità della procedura di modifica, è proprio questa la sua più grande debolezza: per vanificarla è sufficiente non attuarne gli obiettivi. Inoltre, le modifiche, apportate negli ultimi vent’anni alla sua parte attuativa ne hanno di fatto paralizzato quella programmatica. Disattesa, quindi, stravolta ripetutamente, è di fatto ormai sostituita da una ‘costituzione materiale’ che certifica i rapporti di forza a favore del capitale. Oggi, con l’inserimento del ‘pareggio di bilancio’ voluto dalla BCE e dalla UE, viene definitivamente violentata. “La stalla è aperta da tempo ed i buoi sono scappati”. Non è un caso che, proprio in questo contesto, in quella che si autodefinisce sinistra, si sentano flebili e contraddittorie voci a sua difesa. Tra i suoi attuali difensori notiamo personaggi come Rodotà, il primo presidente del PDS di Occhetto, Giulietti ed altri ancora che nel passato hanno fatto a gara nel mettere sul banco degli imputati le posizioni ideologiche, politiche e rivendicative più avanzate del movimento operaio. Della compagnia fa parte anche il contraddittorio Landini che solo poche settimane fa siglava, insieme alla Camusso e alla CGIL, il più vergognoso e anticostituzionale protocollo d’intesa con Confindustria per stroncare il sindacalismo di base e oggi firma a favore della difesa della Carta costituzionale.

Se, da un lato, i comunisti devono essere in prima fila per evitarne ulteriori modifiche peggiorative e restrittive, è fuori da ogni ragionevole dubbio che la Costituzione oggi vigente non è più la Costituzione del 1948, frutto dell’unità antifascista e della Resistenza. Soprattutto dopo l’inserimento dell’obbligo di pareggio del bilancio, che avrà incalcolabili conseguenze negative sul piano sociale.

Un periodo di soli settant’anni separa l’oggi da quando, grazie alla solida organizzazione del PCI clandestino, si formarono le prime ‘bande’ partigiane che si batterono contro il nazi-fascismo. Oggi,  quegli uomini si rivolterebbero nelle tombe se scoprissero quale immonda torsione è stata fatta ai principi che stavano alla base del loro sacrificio. E’ anche per questo che, con immensa modestia ma con ferma convinzione, vogliamo riprendere il loro cammino e ricostruire il soggetto rivoluzionario, il Partito Comunista, evitando tanto le deviazioni parlamentariste, quanto l’errore di una scolastica ortodossia slegata dai processi reali della società.

Queste note non esauriscono certamente il complesso problema dell’analisi della storia, della mutazione degenerativa e della scomparsa del più forte Partito Comunista dell’Europa Occidentale, ma devono servire come prima traccia per una ulteriore, imprescindibile elaborazione analitica collettiva da parte di tutto il partito che stiamo costruendo.

———————————————————————————————————————————————-

Υπάρχει πάντα μια αρχή. Όπως ο ιός μολύνει τον οργανισμό, όπως η σκουριά φθείρει το σίδερο.Τι έφερε τη μεγάλη ιστορική και πολιτικη εμπειρία  των κομμουνιστών στην Ιταλία στην σημερινή μιζέρια και πολιτική ασημαντότητα;

Κατά τη διάρκεια αυτής της πορείας, στην οποία βέβαια επέδρασε και το εξωτερικό περιβάλλον, υπήρξαν φρεναρίσματα και επιταχύνσεις, προωθήσεις μπροστά αλλά και ήττες. Στο τέλος, το μεγαλύτερο κομμουνιστικό κόμμα της Δύσης – το κόμμα του Antonio Gramsci – έφτασε στον τελικό μαρασμό.

Είναι προφανές ότι όποιος, όπως εμείς,  θέλει να ανασυγκροτήσει έναν πραγματικό Κομμουνιστικό Κόμμα στην Ιταλία, δεν μπορεί να αποφύγει μια σοβαρή ανάλυση και εξέταση σε βάθος αυτών των αιτιών. Δεν θα βιαστούμε να βγάλουμε συμπεράσματα που μόνο απο μια κοινή πορεία επανεξέτασης (επανάγνωσης) μπορούν να εξαχθούν αλλά είναι χρήσιμο να ξεκαθαρίσουμε μερικά πράγματα εδώ και τώρα. Θεωρήσαμε στρατηγικής σημασίας να αναλύσουμε την ιστορία του ΚΚΣΕ και της ΕΣΣΔ, αυτό πρέπει να κάνουμε και γιά την Ιταλία, την χώρα μας.

Οι συνθήκες μέσα στις οποίες ο Togliatti καθοδηγεί το μεταντιστασιακό ΚΚΙ ήταν αναμφίβολα δυσμενείς για μια πραγματική δυνατότητα να «κάνουμε την επανάσταση» στην Ιταλία.

Μιας και δεν είμαστε τροτσκιστές, δεν θα είμαστε τόσο ψευδείς και προκατειλημμένοι, λέγοντας ότι η «προδοσία» της επανάστασης αρχίζει με τη στροφή του Σαλέρνο(1), ωστόσο, τόσο αυτή(η στροφή) όσο και οι μετέπειτα εξελίξεις απαιτούν έναν βαθύτερο προβληματισμό που το κόμμα μας θα πρέπει να αντιμετωπίσει. Στην πραγματικότητα, θα ήταν πολύ απλουστευτικό να την απορρίψει σαν “προδοσία”, sic et simpliciter.

Στις δεδομένες συνθήκες του 1944,το ΚΚΙ, με το βόρειο τμήμα της χώρας κατεχόμενο από τους Γερμανούς και τους υπηρέτες τους, τους φασίστες το δε νότιο “απελευθερωμένο” απο τους Αγγλοαμερικάνους (που υποστηρίζουν την μοναρχία και την αδύναμη κυβέρνηση Badoglio), δούλεψε για να περιθωριοποιήσει τις θέσεις αναμονής αυτών που θέλαν να αναθέσουν την απελευθέρωση της Ιταλίας στα συμμαχικά στρατεύματα, καθοδηγώντας την συμμετοχη των λαικών μαζών και ένοπλα, στον αντιφασιστικό αγώνα.

H γραμμή του Συνεδρίου του Μπάρι που επιβεβαίωνε την αντιμοναρχική απόφαση και υποστήριζε την ανατροπή του Badoglio και την αντικατάσταση της κυβέρνησής του με  κυβέρνηση του CLN (Comitato di Liberazione Nazionale) αποδεικνυόντανε ανεφάρμοστη και παραλυτική. Είναι σκόπιμο να αναφέρουμε όσα γράφει σχετικά με το θέμα ο Pietro Secchia(2):

«Αν δεν υπήρχε ο πόλεμος και η ανάγκη να νικήσουμε και να συντρίψουμε τον ναζισμό, εμείς θα μπορούσαμε και θα ξέραμε να επιλύσουμε γρήγορα την κατάσταση με την επαναστατική δράση των μαζών.Μα ακριβώς επειδή υπάρχει ο πολεμος που είναι παρά ταύτα (και) δικός μας πόλεμος θα πρέπει όλοι να αποφύγουμε την περίπτωση  οι μάζες, οι οποίες δικαίως είναι εξοργιζμένες από μια κατάσταση που δεν είναι πλέον ανεκτή, να επιχειρήσουν να λύσουν αυθόρμητα την κατάσταση με μορφές που θα μπορούσαν να αποτελέσουν έναν περιορισμό(όριο) στην προσπάθεια του πολέμου.’» [P. Secchia, Il Partito comunista italiano e la guerra di Liberazione, Feltrinelli, Milano, 1975] και μετά συνεχίζει:

«Το Εθνικό Συμβούλιο του ΚΚΙ άρχισε τις εργασίες του στη Νάπολη στις 30 Μάρτη με την εισήγηση του Velio Spano για την κατάσταση της χώρας και του κόμματος, απο την οποία προέκυπτε η αμηχανία όσων είχαν πλέον πειστεί για την αδυναμία επίλυσης της κατάστασης μένοντας στις θέσεις τακτικής του Συνεδρίου του Μπάρι και στη λογική της παλιάς διατύπωσης: ” Σχηματίζοντας μιά δημοκρατική κυβέρνηση ,αυτός είναι ο στόχος μας, εμεις θα πραγματοποιήσουμε στα πλαίσια της ιταλικής κατάστασης,ένα αποφασιστικό βήμα μπροστά και θα βρεθούμε ταυτόχρονα στη θέση να δώσουμε μια μεγαλύτερη συνεισφορά στη προσπάθεια του πολέμου” Ο Togliatti στην εισήγησή του, πάντα στη βάση της ανάλυσης της διεθνούς και της ιταλικής κατάστασης, έθεσε το ζήτημα με τον εξής τρόπο: “Καμμία ελευθερία δεν μπορεί να είναι εγγυημένη για τον λαό της Ιταλίας μέχρις ότου οι  Ναζιστές δεν θα έχουν εκδιωχθεί από το εθνικό έδαφος. Οφείλουμε, επομένως, να εντείνουμε την πολεμική προσπάθεια για να ελευθερώσουμε τη χώρα. Να σχηματίσουμε συνεπώς, μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας και με αυτόν τον τρόπο θα έχουμε κάνει ένα σημαντικό βήμα σ’αυτή την κατάσταση’’. Απέδειξε ότι θα πρέπει να βγούμε από μία κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη, από τη μία πλευρά, μιας κυβέρνησης με ανάληψη εξουσίας αλλά στερούμενης κύρους γιατί της λείπει η προσχώρηση των μαζικών κομμάτων και απο την άλλη ένα μαζικό κίνημα με κύρος αλλά αποκλεισμένο από την εξουσία. ” Αυτή η κατάσταση ενώ τροφοδοτούσε σύγχυση και αταξία, κούραζε και απαγοήτευε τις μάζες δημιουργώντας ένα περιβάλλον ευνοϊκό για αντιδραστικές μηχανορραφίες.” Το Εθνικό Συμβούλιο ενέκρινε την ένδειξη και την πρωτοβουλία που πήρε ο σύντροφος Togliatti για τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας » .»  [P. Secchia, Il Partito comunista italiano e la guerra di Liberazione, Feltrinelli, Milano, 1975 ].

Ακόμα και μετά την αναγνώριση της κυβέρνησης Badoglio από την πλευρά της ΕΣΣΔ, προκειμένου να βελτιστοποιήσει και να μεγιστοποιήσει την πολεμική προσπάθεια, η ιδέα ήταν να αναπτύξει, σε εκείνη τη στιγμή,ένα όσο το δυνατόν πιό πλατύ, μέτωπο αγώνα και συμμαχιών, κοινωνικών και πολιτικών,ενάντια σε έναν πανίσχυρο και τερατώδη εχθρό, αναβάλλοντας σε μία μεταγενέστερη ημερομηνία το θεσμικό ζήτημα. Αυτή καθαυτή η ιδέα ήταν αξιόλογη και επιβάλλονταν από τις αντικειμενικές συνθήκες. (ο ίδιος ο Secchia τοποθετεί πάντα τον όρο «στροφή» εντός εισαγωγικών).

Πρέπει να κατανοήσουμε όμως γιατί και πώς αυτός ο «πρόσκαιρος συμβιβασμός» έχασε τον χαρακτήρα της προσωρινότητας καταλήγοντας στην συσκότιση των κεντρικών επαναστατικών στόχων  για τους κομμουνιστές, του ζητήματος του κράτους και της εξουσίας.

Πρέπει απόλυτα να απορριφθεί η θέση ότι αυτό ήταν συνέπεια της Διάσκεψης της Γιάλτας. Στη Γιάλτα ο Stalin, Roosevelt και Churchill δεν χώρισαν τον κόσμο σε σφαίρες επιρροής τόσο ώστε να ορίζει ακριβώς με σαφή και αμετάκλητο τρόπο το «μοίρασμα» έτσι ώστε να σημαδέψει για πάντα τα πεπρωμένα της Ιταλίας. Πράγματι,  στις διασκέψεις της Τεχεράνης (1943 ), στη Γιάλτα (Φεβρουάριος 1945), και το Πότσδαμ (Ιούλιος 1945) αποφασίστηκε πρώτα απ΄ολα το γερμανικό ζήτημα και καθορίστηκαν υποθέσεις προσωρινής τακτοποίησης των ευρωπαικών εθνών εν αναμονή της πραγματοποίησης της αυτοδιάθεσης των λαών με την επακόλουθη επιλογή του κοινωνικού συστήματος. Πιστεύουμε, αντίθετα, ότι οι αποκλίσεις από την επαναστατική πορεία προέρχονται από σφάλματα εκτίμησης της κατάστασης και των προοπτικών εκ μέρους του Τολιάτι και μέρους της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Η διδαχή της Τρίτης Διεθνούς υπήρξε θεμελιώδης για τη νίκη επί του ναζι-φασισμού και της επέτρεψε να αποκτήσει την εκτίμηση, την εμπιστοσύνη και  τη συμπάθεια  των λαϊκών μαζών. Κατά τη διάρκεια της αντίστασης στις διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, τα κομμουνιστικά κόμματα που πήραν μέρος, μικρά και στην παρανομία, συγκέντρωσαν τα καλύτερα στοιχεία που εξέφρασε ο αντιφασιστικός αγώνας και αυξήθηκαν σημαντικά γιατί κατάφεραν  να συνδυάσουν το καθήκον του αγώνα ενάντια στη ναζιφασιστική βαρβαρότητα με τον στόχο της χειραφέτησης  των καταπιεζμένων τάξεων.

Αυτό έκανε και το ΚΚΙ, που αυξήθηκε πολύ και έγινε από πλευράς  αριθμού μελών το πρώτο (σε δύναμη) λαϊκό κόμμα. Πάντα η κληρονομιά των κατευθυντήριων γραμμών της Τρίτης Διεθνούς επέβαλε να μην μεταβιβαστεί η απελευθέρωση των λαών στα συμμαχικά στρατεύματα, ούτε η Αντίσταση ενάντια στο ναζιφασισμό να εκδηλωθεί σαν γεγονός αυθόρμητο και ανοργάνωτο χωρίς πολιτικές αναφορές, ούτε ακόμα η κατάρρευση των δυνάμεων του Αξονα να επιφέρουν την επιστροφή σε προπολεμικές κρατικές μορφές.

Ετσι λοιπόν, μετά την ήττα του φασιστικού κράτους, θεωρήθηκε ότι αυτό θα αντικατασταθεί με ένα κράτος νέου τύπου που δεν θα ήταν μία απλή επανέκδοση του παλιού φιλελεύθερου κράτους. Ποιά θα έπρεπε να είναι τα χαρακτηριστικά του; Η κομμουνιστική θεωρία του κράτους προβλέπει ότι, όταν ανατραπεί η αστική εξουσία με την επανάσταση, δεν αρκεί απλά να αντικατασταθεί η αστική τάξη στο πηδάλιο του κράτους, αλλά είναι απαραίτητο να καταστραφεί η “μηχανή” του αστικού κράτους για να δημιουργηθεί μια άλλη, έκφραση της νέας προλεταριακής εξουσίας. Ποιά συγκεκριμένη μορφή έπρεπε να πάρει το νέο κράτος, πάνω σε ποιόν τύπο θεσμών θα στηρίζεται; Αυτό το πρόβλημα είχε βρεί ακριβή απάντηση με την εξάπλωση των επαναστατικών ξεσηκωμών, από την Παρισινή Κομμούνα μέχρι τον Σοβιετικό Οχτώβρη. Αντίθετα, τα κράτη που βγήκαν από τον πόλεμο και την Αντίσταση είχαν ακόμα ακαθόριστες μορφές’ η εξουσία δεν ήταν σταθερά και μόνιμα στα χέρια καμμιάς τάξης, στη σχετική εξουσία μιάς τάξης ενεργούσε σαν αντίβαρο η ισχύς, η παράλληλη εξουσία(contro potere) της ανταγωνιστικής τάξης(δυισμός εξουσίας) με μεταβλητές σχέσεις δύναμης στη βάση διαφόρων παραγόντων, συμπεριλαμβανομένων και των μη τι άλλο διεθνών σχέσεων δύναμης, αλλά η μάχη για τον τύπο θεσμικής οργάνωσης στην Ιταλία δεν ήταν ακόμα καθορισμένη. Οι Επιτροπές Εθνικής Απελευθέρωσης(CNL) θα μπορούσαν να αποτελέσουν το πρότυπο μιάς νέας κρατικής μηχανής, με την μαρξιστική – λενινιστική έννοια, και κατά μία ευρεία προσέγγιση του λαϊκού μετώπου να πάρει τη θέση του παλιού, κατεστραμμένου, κρατικού μηχανισμού στο νέο μετα-αντιστασιακό κράτος. Πολλές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, αφού ηττήθηκαν και κοινοβουλευτικά οι αστικές συνιστώσες, έγιναν όντως λαϊκές δημοκρατίες, χρησιμοποιώντας αυτές τις μορφές πολιτικού συνασπισμού και κρατικής οργάνωσης που επιβεβαιώθηκαν κατά την διάρκεια της Αντίστασης λύνοντας έτσι το ζήτημα του δυϊσμού της εξουσίας υπέρ του προλεταριάτου.

Μία σωστή μαρξιστική-λενινιστική ανάλυση αποδεικνύει ότι στην Ιταλία, από το 1944 έως 1947, εμφανίστηκε μιά τυπική κατάσταση δυισμου εξουσιας, όπου η «νομίμως συσταθείσα» εξουσία της μοναρχίας, των μεγαλοαστών και τών αντίστοιχα εκφρασμένων κυβερνήσεων, αντισταθμιζόταν απο την παράλληλη εξουσία ενός προλεταριάτου που μπορούσε να στηριχθεί σε μιά ένοπλη πρωτοπορία χιλιάδων μαχητών οργανωμένων μέσα στις γραμμές του ΚΚΙ, σε έντονη αναλογία με τον δυισμο εξουσίας που εκδηλώθηκε στη δεύτερη περίοδο της Ρωσικής Επανάστασης. Ενώ στη Ρωσία η δυαρχία θα επιλυθεί κατά τον τρόπο που όλοι γνωρίζουμε, στην Ιταλία θα γεννήσει την κυβέρνηση εθνικής ενότητας στην οποία θα πάρουν μέρος τα αντιφασιστικά κόμματα, συμπεριλαμβανομένου και του ΚΚΙ, μέχρι το 1947. Τα σφάλματα τακτικής και αξιολόγησης του Togliatti και της πλειοψηφίας της καθοδηγητικής ομάδας του ΚΚΙ εκείνης της περιόδου, μπορούνε να κατανοηθούνε ως τέτοια – και όχι απλοϊκά να απορριφθούν ως προδοσία- μόνο υπό το πρίσμα αυτής της ανάλυσης.

ΤΟ πρώτο σφάλμα έχει να κάνει με την αποδοχή των μηχανισμών και των μορφών της αστικής δημοκρατίας a priori. Δεδομένης της αναβολής(και της παραπομπής) του θεσμικού ζήτηματος για την περίοδο της απελευθέρωσης και του τέλους του πολέμου, θα ήταν αναμφίβολα πιο συνεπές με τη διδασκαλία του μαρξισμού-λενινισμού να μη γίνει αποδεκτή απλώς(tout court) η λύση της Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης εκλεγμένης με καθολική ψηφοφορία , (σε μιά χώρα που έβγαινε απο την εικοσάχρονη περίοδο του φασισμού και τον πόλεμο, αποξενωμένη από την άσκηση των δημοκρατικών δικαιωμάτων, σε μεγάλο βαθμό αναλφάβητη και χειραγωγημένη από τους παπάδες!) αλλά να ανατρέξει σ’εκείνες τις μορφές συνασπισμού και οργάνωσης της εξουσίας που πήγαζαν συγκεκριμένα από την Αντίσταση. Συνδεδεμένο με αυτό είναι το δεύτερο σφάλμα: η βαθμιαία απολυτοποίηση ενός συμβιβασμού που θα έπρεπε να είναι προσωρινός και περιορισμένος στην εμπόλεμη περίοδο και η τελική και οριστική παραδοχή της αστικής δημοκρατίας και των αστικών θεσμών σαν το μοναδικό επίπεδο του αγώνα. Πιστεύουμε ότι οι αιτίες αυτών των δύο αποκλίσεων θα πρέπει να προσδιοριστούν, αφενώς, στην υπερτίμηση των ικανοτήτων του κόμματος της επίλυσης υπέρ του προλεταριάτου της ισχύουσας δυαδικότητας της εξουσίας, ενεργώντας κύρια πάνω στο ολισθηρό οδόστρωμα της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και αφέτερου, απο την υποτίμηση της δύναμης του Κόμματος και της ικανότητάς του να αντιστέκεται και να αποτρέπει πιθανούς αντιδραστικούς πειρασμούς στο επίπεδο που του ταιριάζει περισσότερο, αυτό του μαζικού αγώνα, που δεν σταμάτησε, ακόμα και κατά την διάρκεια της παρανομίας και του ένοπλου αγώνα. Μιά πρώτη εκτίμηση μας διδάσκει οτι δεν είναι δεδομένο οτι μιά μεγάλη και μαχητική δύναμη μεταφράζεται αυτόματα και στο ανάλογο εκλογικό βάρος. Ας ανατρέξουμε στο οριακό αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος γιά την μοναρχια ή στην εκλογική αποτυχία του Λαϊκού Μετώπου το 1948. Η δεύτερη εκτίμηση αναφέρεται στον-υπερβολικό-φόβο γιά τις πιθανές, εγχώριες και διεθνείς, αντιδράσεις μπροστά σε κάθε ριζοσπαστικοποίηση της ταξικής σύγκρουσης. Αναφερόμαστε στην αδράνεια με την οποία γίνεται δεκτός ο αποκλεισμός του ΚΚΙ από την κυβέρνηση της χώρας το 1947 αλλά και στην ενσωμάτωση της Συνθήκης του Λατερανού και του Κονκορδάτου στο άρθρο 7 του σχεδίου Συντάγματος, για τον φόβο ενός θρησκευτικού πολέμου που απειλείται απο τον πάπα Pio XII. Η εσφαλμένη εκτίμηση για τη διάρκεια και την αντοχή της αντιφασιστικής ενότητας, που θεωρείται σαν δεδομένη θα οδηγήσει σε μέτρα όπως η αμνηστία στους φασίστες και μετά στην απρόβλεπτη εκδίωξη από την κυβέρνηση. Αυτή η εκδίωξη θα λύσει οριστικά τον δυϊσμό της εξουσίας υπέρ της αστικής τάξης.   Στην πραγματικότητα, η ιστορική μαρξιστική-λενινιστική ανάλυση διδάσκει ότι οι καταστάσεις δυϊσμού της εξουσίας δεν είναι αιώνιες αλλά είναι προσδιορισμένες ιστορικά, περιορισμένες χρονικά και επιλύονται υπέρ της μιάς ή της άλλης τάξης από την διαλεχτική του ταξικού αγώνα μέσα σε ένα σύνολο αντικειμενικών και υποκειμενικών συνθηκών, γεγονός που διέφυγε εντελώς από την τότε ηγεσία του ΚΚΙ.

Το ιταλικό κράτος σήμερα δεν έχει καμία σχέση με το κράτος που γεννήθηκε από την Αντίσταση μιάς και είναι διακηρυγμένα αστικό λόγω της λύσης που δόθηκε στο δυϊσμό το 1947. Χωρίς να αποδέχονται τον δυϊσμό που χαρακτήριζε το ιταλικό κράτος, το γεννημένο από την Αντίσταση, από το 1944 μέχρι το 1947, οι ρεβιζιονιστές και οι οπορτουνιστές προσδιορίζουν το σημερινό κράτος ταυτίζοντάς το με αυτό της μετά αντιστασιακής περιόδου, εντός των ορίων μιάς αταξικής αντίληψης της ιστορίας. Διαλογικά όλες οι ιστορικές ανακατασκευές εκ μέρους των εξτρεμιστικών αριστερίστικων σχηματισμών παρουσιάζουν  το ιταλικό κράτος της άμεσης μεταπολεμικής περιόδου απλά σαν καθαρό αστικό κράτος από τη γέννησή του, αρνούμενοι κι αυτοί τον δυϊσμό εξουσίας  και τον ταξικό αγώνα που γινόντανε στο εσωτερικό του. Πρόκειται γιά μιά αναπαράσταση ακριβώς αντίθετη αλλά συμμετρική με εκείνη που κάνουν οι ρεβιζιονιστές.

Η Επιτροπή γιά την Απελευθέρωση της Ανω Ιταλίας(CLNAI) είχε στις αντάρτικες ταξιαρχίες και στους GAP(Ομάδες Αντάρτικης Δράσης) τις μεγαλύτερες οργανωτικές εκφράσεις του ένοπλου αγώνα ενάντια στη ναζιφασιστική εξουσία. Σε αντίθεση με ότι συνέβαινε με τις CNL στις «απελευθερωμένες περιοχές» από τους συμμάχους, όπου η παθητικότητα των μαζών ήταν σχεδόν καθολική, η CNLAI, με την ώθηση του ΚΚΙ φρόντιζε διαρκώς γιά την συμμετοχή τους στον απελευθερωτικό πόλεμο, ξεκινώντας από την οργάνωση των μεγάλων απεργιών του 1943. Η CLNAI και το ΚΚΙ στο εσωτερικό τους είχαν ξεκάθαρη την απαραίτητη σύνδεση του αντάρτικου αγώνα με τον πολιτικό και κοινωνικό μαζικό αγώνα που μπορούσε να προκληθεί και με απλές οικονομικές διεκδικήσεις.

Αυτές οι ειδικές συνθήκες επέτρεψαν να ωρίμασουν πραγματικές και ιδιέτερς εμπειρίες  λαϊκής κυβέρνησης, με επικεφαλής την CLNAI, με μορφές που θα μπορούσαν να υιοθετηθούν για τη μελλοντική κρατική οργάνωση της απελευθερωμένης Ιταλίας. Στα εργοστάσια, γιά παράδειγμα, δημιουργήθηκαν Διαχειριστικά Συμβούλια, ένα έμβρυο συμβουλιακής δημοκρατίας παρόμοιο με το σοβιετικό. Οι διαφορετικές αντικειμενικές συνθήκες στις κατεχόμενες περιοχές από τους αγγλοαμερικάνους, η αδυναμία του ΚΚΙ σε αυτές τις περιοχές και η συνακόλουθη έλλειψη υποκειμενικών εμπειριών, ανάλογων με αυτών που ωρίμασαν στη Βόρεια Ιταλία, εξηγούνε την σχετική υπεροχή των «θεσμικών αλχημειών» του κεντρικού CNL. Ενώ στην Ανω Ιταλία η απελευθέρωση από τον ναζιφασισμό και η κοινωνική χειραφέτηση αποτελούν έναν ενιαίο και αδιαίρετο στόχο, σε κεντρικό επίπεδο αυτή η μοναδικότητα παραλείπεται ώστε όχι μόνο η μάχη γιά το θεσμικό πλαίσιο, σχετικά με την μορφή, αναβάλλεται γιά μεταγενέστερη ημερομηνία-πράγμα επιτρεπτό όπως ήδη είπαμε- αλλά και η μάχη γιά το κοινωνικό περιεχόμενο του νέου κράτους και της ταξικής του ουσίας, εξασθενεί γιά μιά αόριστα χρονικά προοπτική και θυσιάζεται στο βωμό των αναγκών της πολεμικής προσπάθειας. Αυτό, ίσως, υπήρξε το πιό βαρύ λάθος εκτίμησης του Togliatti και της πλειοψηφίας της καθοδηγητικής ομάδας του ΚΚΙ. Η «στροφή» λοιπόν πέρασε πλειψηφικά αλλά ερμηνεύτηκε και εφαρμόστηκε με διαφορετικό τρόπο στο Βόρεια Ιταλία, σε σχέση με την Κεντρική και Νότια Ιταλία. Για τον Pietro Secchia(Πιέτρο Σέκια) και την καθοδηγητική ομάδα του Βορρά, το άνοιγμα σε νέες δυνάμεις και κοινωνικές συνιστώσες, η ενεργός συμμετοχή τους στον απελευθερωτικό αγώνα δεν θα έπρεπε να συσκοτίσει τους στόχους της δικαιοσύνης και της χειραφέτησης, αλλά να βηθήσει τον αγώνα ενάντια στα αντεθνικά στοιχεία: τους οπαδούς της αναμονής, βιομήχανους αντιφασίστες στα λόγια αλλά συνεργάτες του εχθρού στη πράξη, υψηλόβαθμους αξιωματικούς που βοηθούσαν τους φασίστες και τους γερμανούς στην καταδίωξη των ανταρτών, αυτούς που παίζουν διπλό παιχνίδι και ούτω καθεξής. Το κεντρικό επίπεδο ωστόσο καλεί σε σύνεση και μετριοπάθεια γιά να μην ενοχληθούν οι πιό αστικές συνιστώσες του αντιφασιστικου συνασπισμού. Διά μέσου του φετίχ της ενότητας με κάθε κόστος και της διαφύλαξης των ισσοροπιών, άρχιζε εκείνα τα χρόνια να εισέρχεται στο σώμα του κόμματος ο ιός του «κοινοβουλευτικού κρετινισμού» που θα το μολύνει γιά όλα τα επόμενα χρόνια φτάνοντας μέχρι την διάλυσή του.

Στίς Επιτροπές Εθνικής Απελευθέρωσης(CNL) εκδηλώνονται αμέσως αποκλίσεις σχετικά με τον τρόπο διεξαγωγής του αγώνα και της λειτουργίας των CNL μετά την απελευθέρωση. Η Χριστιανική Δημοκρατία και το Φιλελεύθερο Κόμμα τις θέλανε μεταβατικά όργανα. Γιά τους κομμουνιστές, τους ατζιονίστι(Partito d’Azione), και τους σοσιαλιστές αυτοί οι οργανισμοί έπρεπε αντίθετα να μετατραπούν σε εργαλεία μιάς νέας πολιτικο-κοινωνικής τάξης πραγμάτων.

Ο κομμουνιστής Eugenio Curiel(3), νεότατος επιστήμονας και μελετητής του Μαρξισμού-Λενινισμού που σκότωσαν οι φασίστες στο Μιλάνο λίγες μέρες πριν την απελευθέρωση στα 33 χρόνια του, διατύπωσε θεωρητικά μιά κρατική μορφή που την υπέδειξε σαν την «προοδευτικά αυξανόμενη δημοκρατία»(democrazia progressiva) περιγράφοντας με αυτόν τον τρόπο την λειτουργία της: «…να διασφαλίσει τις καλύτερες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες στο έργο της ανοικοδόμησης χωρίς να καθορίσει ένα προκαθορισμένο όριο μεταξύ των προβλημάτων της ανοικοδόμησης και των προβλημάτων της οικοδόμησης της σοσιαλιστικής κοινωνίας… πρέπει να αγωνιστούμε ώστε η «προοδευτικά αυξανόμενη δημοκρατία» να πραγματοποιηθεί ξεπερνώντας τους περιορισμούς και τα εμπόδια που θα θελήσουν να παρεμβάλουν οι αντιδραστικές δυνάμεις, πρέπει να αγωνιστούμε ώστε η ρήξη να λειτουργήσει σε πιό ευνοϊκές συνθήκες γιά εμάς, να αγωνιστούμε ώστε η ρήξη να καταστεί λιγότερο δαπανηρή για την εργατική τάξη και γιά όλο το έθνος».

Η διατύπωση της προοδευτικά αυξανόμενης δημοκρατίας εγκρίθηκε από το ΚΚΙ στο 5 Συνέδριό του. Αναφέρονταν, σύμφωνα με την έννοια του Curiel,στον επαναστατικό μετασχηματισμό του κράτους που θα έπρεπε να βασίζεται στις CNL. Πρέπει να σημειωθεί ότι οτι στον Curiel  είναι σαφώς παρούσα τόσο η σχέση μεταξύ της απελευθερωσης και της οικοδόμησης του σοσιαλισμού, όσο και η αναπόφευκτη η ρήξη με την αστική τάξη, δηλαδή η προσωρινότητα του συμβιβασμού με αυτήν. Ενα κράτος αυτού του είδους θα καθόριζε πολύ πιό ευνοϊκές συνθήκες γιά την επαναστατική ρήξη και γιά την κατάκτηση της ηγεμονίας από τους κομμουνιστές. Η αναφορά του Pietr Secchia στη Διεύθυνση του ΚΚΙ τον Μαρτη του 1945 αναφέρει: «Πριν, κατά και μετά την εξέγερση πρέπει να είμαστε σε θέση να καλύψουμε τις πόλεις μας και τις αγροτικές περιοχές μας με ένα δίκτυο χιλιάδων απελευθερωτικών επιτροπών στα εργοστάσια, στα χωριά στα εργαστήρια. Αυτοί θα είναι οι λαϊκοί οργανισμοί που πάνω τους θα στηριχτεί η δημοκρατική κυβέρνηση στην Ιταλία. Χωρίς αυτούς τους οργανισμούς είναι μάταιο να μιλάμε γιά προοδευτικά αυξανόμενη δημοκρατία».

Δυστυχώς είναι δύσκολο να βρεθεί ένα απόσπασμα του Τολιάτι όπου θα είναι σε αρμονία με τον Curiel και τον Secchia όσον αφορά τις CLN και την προοδευτικά αυξανόμενη δημοκρατία. «Εμείς θέλουμε- είπε σε μια ομιλία του στη Νάπολη το 1944– δοθεί εγγύηση στον ιταλικό λαό με τον πιό επίσημο τρόπο, ότι αφού θα ελευθερωθεί η χώρα, μια εθνική συντακτική συνέλευση, εκλεγμένη με ελεύθερη καθολική ψηφοφορία, άμεση και μυστική για όλους τους πολίτες, να αποφασίσει για την τύχη της χώρας και για την μορφή των θεσμών… αυτή είναι δημοκρατικά η πιό σωστή θέση… θέτοντας στη βάση του άμεσα πολιτικού μας προγράμματος την άμεση σύγκλιση συντακτικής συνέλευσης μετά το τέλος του πολέμου, βρισκόμαστε στη συντροφιά των καλύτερων ανδρών του δικού μας Risorgimento(*η ιστορική περίοδος της ενότητας και της ανεξαρτησίας της Ιταλίας, 1815-1871), στη συντροφιά του Carlo Cattaneo, του Giuseppe Mazzini και του Giuseppe Garibaldi, σε αυτή τη συντροφιά νοιώθουμε καλά.»

Ο Τολιάτι, προφανώς, δεν αναφέρεται στην ιστορία και στη κληρονομιά των ιδανικών του προλεταριάτου.

Το παραπάνω λάθος, η επιλογή a priori των μορφών της αστικης δημοκρατίας σε βάρος των μορφών που προέκυψαν απ’ευθείας από τον παρτιζάνικο και τον λαϊκό αγώνα και η συζητήσιμη επιλογή συντροφιάς, τουλάχιστο σε ότι αφορά τον Cattaneo και τον Mazzini προσθέτει άλλο ένα ολέθριο σφάλμα: την ιδέα της αντίστασης σαν ζήτημα εθνικής ανεξαρτησίας, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το περιεχόμενό της και τα κοινωνικά κίνητρά της, σαν ιδανική συνέχεια του Risorgimento. Ο Γκράμσι όρισε το Risorgimento σαν “ημιτελή επανάσταση’’ επισημαίνοντας την αδυναμία και το πνεύμα συμβιβασμού της ιταλικής μπουρζουαζίας, ανίκανη να δημιουργήσει το δικό της εθνικό κράτος χωρίς ένα ταξικό συμβιβασμό με το παλιό καθεστώς. Ο Στάλιν απευθύνοντας χαιρετισμό στις ξένες αντιπροσωπείες που παρευρίσκονταν στο ΧΙΧ Συνέδριο του ΚΚΣΕ, υπογράμμισε ότι ήταν καθήκον των κομμουνιστών ’’ να μαζέψουν τις σημαίες που η μπουρζουαζία άφησε να πέσουν’’ στο κυνήγι του κέρδους, τσαλαπατώντας τις ίδιες τις αρχές των αστικών επαναστάσεων.  Ωστόσο, για τον Γκράμσι, όπως και για τον Στάλιν, η ολοκλήρωση της αστικής επανάστασης, η οποία νοείται ως η πραγματική εφαρμογή των διακήρυξεων των αρχών της ελευθερίας και της ισότητας, μπορεί να πραγματοποιηθεί πλήρως  μόνο “μετά” τη σοσιαλιστική επανάσταση, και όχι «αντί» αυτής. Είναι προφανές ότι, με αυτή την συλλογιστική, ότι η αυξανόμενη προοδευτικά δημοκρατία, άδεια από κάθε επαναστατικό περιεχόμενο, μετατρέπεται σε μιά χίμαιρα στο όνομα της βαθμιαίας εξέλιξης που δεν έχει τίποτα το κοινό με την διδασκαλία του μαρξισμού-λενινισμού. Η ιδέα ότι ήταν δυνατόν να γίνει η ’’υπέρβαση’’ του καπιταλισμού δια μέσου μόνο του κοινοβουλευτικού δρόμου με σταδιακές μεταρρυθμίσεις που θα εισάγουν ’’στοιχεία σοσιαλισμού’’ ήταν και παραμένη αβάσιμη και αντιεπιστημονική.

Αναφορικά με την έλλειψη των αντικειμενικών συνθηκών για την προλεταριακή επανάσταση, ο Pietro Secchia, τότε οργανωτικός υπεύθυνος του ΚΚΙ, σωστά παρατήρησε (εκείνους τους καιρούς αυτή η διευκρίνιση ηχούσε σαν μια σκληρή κριτική)ότι: «Υπάρχει μια μεγάλη απόσταση από το να κάνεις την εξέγερση και από το να μην κάνεις τίποτα»… και είναι σαφές ότι η αναφορά είχε σαν στόχο την πολιτική του Τολιάτι, ο οποίος επέλεξε τον θεσμικό δρόμο σαν στρατηγική από το 1944 την εποχή που η εμπειρία της λαϊκής κυβέρνησης των CNL θα μπορούσε να οδηγήσει σε άλλες προοπτικές.

Η εκδίωξη των κομμουνιστών από την κυβέρνηση το 1947 σηματοδότησε το σημείο χωρίς επιστροφή αυτής της στρατηγικής: ένα γεγονός τόσο σημαντικό  δεν προκάλεσε καμία αντίδραση, ούτε καν μια γενική πολιτική απεργία, μονάχα μερικές κραυγές στην εφημερίδα του κόμματος L’Unita’. Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι το ΚΚΙ, μετά την απελευθέρωση, έχασε “στο τραπέζι” την μάχη για την κατάκτηση της εξουσίας, χωρίς να έχει ποτέ επιχειρήσει ούτε καν να την δώσει. Σε όλες τις αποφασιστικές στιγμές κυριαρχούσε η γραμμή του Τολιάτι, η γραμμή της άμυνας του “δημοκρατικού κράτους, που γεννήθηκε από την Αντίσταση”.

Μετά από όλα όσα έχουν ειπωθεί μέχρι στιγμής, δεν μπορεί να αποσιωπηθεί η πολιτκή στελεχών που ακολουθήθηκε από τον Τολιάτι, με την οποία  η καθοδηγητική ομαδα του ΚΚΙ που βγήκε από την Αντισταση απομακρύνθηκε και αντικαταστάθηκε από επαγγελματικά στελέχη, ποιοτικά μεν, αλλά αστικής προέλευσης και χωρίς την εμπειρία της παρανομίας και του ένοπλου αγώνα.

Ο Τολιάτι πραγματοποίησε τη «στροφή» του VIII Συνεδρίου με τρόπο, όσο το δυνατόν ανώδυνο. Συγκαλέστηκε η IV Εθνική Συνδιάσκεψη στα πλαίσια της προετοιμασίας του συνεδρίου, η οποία αποφάσισε την αντικατάσταση του 30% των καθοδηγητών του κόμματος με νέα επαγγελματικά  και πολιτικά στελέχη. «Οσο αφορά την κομματική ηλικία των αντιπροσώπων στην IV Συνδιάσκεψη σε σύγκριση με το VII Συνέδριο, υπήρξε μια αυξημένη συμμετοχή μελών που μπήκαν στο κόμμα μετά τις 25 Απρίλη του 1945».

Τα συμπεράσματα της Συνδιάσκεψης, ουσιαστικά, προείπαν, την γραμμή του VIII Συνεδρίου(1956).Υπήρξε λοιπόν η απομάκρυνση απο τα ηγετικά κλιμάκια ενός μεγάλου μέρους καθοδηγητών που διαπαιδαγωγήθηκε στη φωτιά του παρτιζάνικου αγώνα και αντικαταστάθηκε από τα νέα στελέχη που μπήκαν στο κόμμα μετά τις 25 Απρίλη 1945. Τέσερις μέρες πριν το κλείσιμο της Συνδιάσκεψης, διαμορφώθηκε η νέα Γραμματεία από την οποία αποκλείστηκε ένας από τους πιό διακεκριμένους εκπροσώπους της γενιάς που πολέμησε στην Ισπανία, μετά στην Ιταλία, στην παρανομία και στην Αντίσταση: ο Pietro Secchia. Από το VIII Συνέδριο και μετά το αστικό ιταλικό κράτος θα ταυτίζεται με το «κράτος που βγήκε από την Αντίσταση» του οποίου η άκριτη διαφύλαξη θα γίνει το κεντρικό σημείο στο πρόγραμμα του ΚΚΙ έως την διάλυσή του. Αυτό το Συνέδριο επικυρώνει επίσημα και αμετάκλητα την αναθεωρητική-χρουστσοφική στροφή του ΚΚΙ. Δεν είναι τυχαίο που ο Τολιάτι είπε: «Εμείς οι ιταλοί κομμουνιστές είμασταν αυτοί που δώσαμε μιά σημαντική προσφορά στην σταδιακή επεξεργασία αυτών των νέων θέσεων(XX Συνέδριο του ΚΚΣΕ)»… «Το XX Συνέδριο παρατήρησε ότι σήμερα ο σοσιαλισμός δεν περιορίζεται σε μια χώρα αλλά έγινε ένα παγκόσμιο σύστημα κρατών… Από αυτές τις διαπιστώσεις απορρέουν πολλά συμπεράσματα που αφορούν τον γενικό πολιτικό προσανατολισμό μας, την στρατηγική μας, την τακτική μας. Πρώτο μεγάλο συμπέρασμα είναι η αποφυγή του πολέμου… Το XX Συνέδριο συμπέρανε επίσης ότι η πορεία προς τον σοσιαλισμό παίρνει διαφορετικές μορφές από εκείνες που είχε στο παρελθόν: δεν είναι πιά απαραίτητος ο δρόμος της ένοπλης εξέγερσης, όπως έκανε η Ρωσία το 1917…είναι δυνατόν να πετύχουμε σοσιαλιστικές αλλαγές ακολουθώντας την αξιοποίηση του κοινοβουλίου»

Με αυτά τα λόγια, διατυπωμένα στο VII Συνέδριο του ΚΚΙ, ο Τολιάτι κάνει δεκτό στο ιδεολογικό οπλοστάσιο του κόμματος ένα μεγάλο μέρος από τις αναθεωρητικές αποκλίσεις του Χρουστσόφ, από την ειρηνική συνύπαρξη και την δυνατότητα αποφυγής του πολέμου ως την κοινοβουλευτική πορεία περάσματος στον σοσιαλισμό. Κάποιος μπορεί να αναρωτηθεί αν το έκανε οπό πεποίθηση ή πάνω στη βάση της εκτίμησης για την ανάγκη υποστήριξης, όπως και να’χει, της Σοβιετικής Ενωσης ειδικά μετά τα γεγονοτα της Ουγγαρίας. Παραμένει το γεγονός ότι αυτές οι επιλογές θα οδηγήσουν οριστικά το ΚΚΙ στο δρόμο του αναθεωρητισμού.

Η ιστορία των επόμενων ετών αποδεικνύει ότι η ιταλική αστική τάξη, κατέχοντας από το 1947 την απόλυτη εξουσία του κράτους,θα την χρησιμοποιεί με σαφή σκοπό να λυγίσει την εργατική τάξη, να διαταράξει και να βάλει στη γωνιά το κομμουνιστικό κόμμα. Τα επεισόδια καταστολής και  προκλήσεων στα σκοτεινά χρόνια της κυβέρνησης Scelba(Σέλμπα) είναι η αποδειξη γι’αυτό. Μέσα σε αυτή την κατάσταση η πολιτική του ΚΚΙ περιορίστηκε στην υπεράσπιση του δικαιώματός του στην ύπαρξη και στην υπεράσπιση της “δημοκρατικής ” νομιμότητας, ανίκανο όμως να αντεπιτεθεί με αποφασιστικό τρόπο. Με την πάροδο των χρόνων το φετίχ της εσωτερικής ενότητας έφθειρε την συζήτηση για την κομματική γραμμή και το πρόγραμμα, κάνοντας τις διαφορές που υπήρχαν να  εμφανίζονται βουβές, αμβλυμένες, καλυμμένες, τέτοιες που να μην φαίνονται σαν αντιθέσεις αρχών, πάνω στη βάση μιάς εσφαλμένης εφαρμογής του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού που εξηπηρετούσε μονάχα τη συνέχιση της διατήρησης της καθοδηγητικης ομάδας. Οι χιλιάδες των στρατευμένων αγωνιστών που αφιέρωσαν τη ζωή τους  στην υπόθεση του κομμουνισμού δυσκολεύτηκαν σοβαρά να προσανατολιστούν και πολύ περισσότερο στο να πάρουν θέση. Απο την άλλη πλευρά, είναι αναμφισβήτητος ο βασικός ρόλος που διαδραμάτισε το ΚΚΙ μεταπολεμικά στη κατοχύρωση των δικαιωμάτων των εργαζομένων και στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους και της εργασίας τους, επιτυγχάνοντας σημαντικές κατακτήσεις στο κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, που δεν ήταν όμως μη αναστρέψιμες. Για εμάς από εδώ πηγάζει η υπεράσπιση του κόμματος, που διεκδικούμε σαν μέρος της ιστορίας μας, τόσο σε σχέση με τις επιθέσεις της δεξιάς και των αντιδραστικών όσο και αυτών του βερμπαλιστικού και τυχοδιωκτικού εξτρεμισμού. Ενα θέμα είναι η δικιά μας κριτική, σαν κομμουνιστές, στον Τολιάτι, και άλλο ειναι η αφαίρεση του ονόματός του απο τα τοπωνύμια των πόλεων όπως θα ήθελαν ο Alemanno και ο Volonte’, ή το να τον αποκαλούν προδότη του προλεταριάτου, όπως κάνουν ορισμένοι κρυπτο-εξτρεμιστές. Σε αυτά θα αντιταχθούμε πάντα.

Μετά τον πόλεμο υπήρχαν σημαντικά οικονομικά και κοινωνικά περιθώρια για να καταστεί δυνατή μια ρεφορμιστική πολιτική, αποτέλεσμα και των διεθνών σχέσεων δύναμης και ισορροπιών μετξύ των σοσιαλιστικών και ιμπεριαλιστικών χωρών. Το ΚΚΙ στάθηκε ικανό να τα χρησιμοποιήσει με επιτυχία προς ώφελος της εργατικής τάξης και των εργαζομένων αλλά ανίκανο να  συνδέσει-ή δεν θέλησε να συνδέσει- αυτές τις κατακτήσεις και τις ταξικές αντιθέσεις που ξεπρόβαλλαν, με τον πολιτικό στόχο της κατάκτησης της εξουσίας. Συμπεριφέρθηκε σαν ένα καλό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Ομως άλλο πράγμα πρέπει να είναι ένα επαναστατικό κόμμα, ένα κόμμα πραγματικά κομμουνιστικό, που παίρνοντας πάντα υπόψη τις σχέσεις δύναμης διατηρεί αμετάβλητη την ώθηση προς τον τελικό στόχο. Βέβαια το ΚΚΙ συσσώρευσε εκείνη την περίοδο μιά τεράστια και ποιοτική κληρονομιά, αποτελούμενη από αγωνιστική στράτευση, πάθος και τίμιες ανθρωπινες σχέσεις, που αποτέλεσε την πιό πολύτιμη κληρονομιά και που δυστυχώς προδόθηκε μετά από τις ηγετικές ομάδες που αναλάβανε τα ηνία της ”επανιδρυτικής’’ απόπειρας, λέγοντας ένα πράγμα αλλά έχοντας στο νου τους άλλο, εντελώς διαφορετικό.

Η VIII Συνέδριο επικύρωσε επίσης και την οριστική υιοθέτηση της έννοιας του «εθνικού δρόμου προς το σοσιαλισμό». Πέρα από τις αρχικές προθέσεις του Τολιάτι, πραγματικές ή υποτιθέμενες, αυτή δεν έγινε μια δημιουργική τακτική για την επίτευξη του ευγενούς σκοπού λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες συνθήκες και τα χαρακτηριστικά της Ιταλίας, αλλά μετατράπηκε σε μια θεωρία που αρνείται την εγκυρότητα των γενικών νόμων της καπιταλιστικής ανάπτυξης, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικο-κρατικών , οι οποίοι δρουν με τρόπο ουσιαστικά ίδιο σε όλες τις χώρες, ανεξάρτητα από τις ιστορικές και πολιτιστικές ιδιαιτερότητές τους, στο όνομα της αναπόδεικτης επικράτησης του συγκεκριμένου πάνω στο γενικό. Η φυσική εξέλιξη αυτής της έννοιας ήταν η συνεχής και βαθμιαία απομάκρυνση από τις επιστημονικές αρχές του μαρξισμού-λενινισμού μέχρι να φτάσει στις θεωρητικές και πρακτικές εκτροπές του ευρωκομμουνισμού.

Αυτές οι εκτιμήσεις μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε το τελευταίο μέρος της ιστορίας του ΚΚΙ, από τον Berlinguer μέχρι την Bolognina. Είναι σαφές ότι αυτό που λέμε το κάνουμε με τον μέγιστο σεβασμό για όλους εκείνους τους συντρόφους που εκείνη την εποχή έδωσαν τα καλύτερα χρόνια της ζωής τους με μαχητικότητα και που ακόμη και σήμερα μπορούν να δώσουν μια τεράστια βοήθεια στο δυσκολότατο έργο μας.

Εξαιρώντας το ηθικό ανάστημα του Berlinguer, απόλυτα ασύγκριτο με τις αθλιότητες των σημερινών πολιτικών, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι το επίπεδο του πολιτικού πολιτισμού όλων των πολιτικών εκείνης της περιόδου ήταν ανυπολόγιστα (πιό ψηλό) σε σύγκριση με τα ανίδεα ανθρωπάκια του σήμερα που μολύνουν τα θεσμικά όργανα. Θέλουμε να συγκρίνουμε την ένδεια των Berlusconi, Grillo, Renzi, Bersani με το ανάστημα και την ικανότητα των Nenni, Moro, Fanfani ακόμη και του Craxi και Andreotti του χθες; Συζητήσιμες ίσως προσωπικότητες, μερικοί από αυτούς αντίπαλοι και εχθροί, όμως όλοι πραγματικοί πολιτικοί και όχι κορυφαίοι αδέξιοι ενός θεάτρου που τώρα αηδιάζει τους πάντες. Η πολιτική στελεχών, είναι αποκαλυπτική για την πολιτική γραμμή και την κοινωνική σύνθεση που θέλουν να προσδώσουν στο κόμμα. Ο Berlinguer προωθεί σαν διάδοχους της τότε ηγετικής ομάδας τους Occhetto, D’Alema, Veltroni, Fassino, Bersani κτλ. έτσι όπως στην επόμενη επανιδρυτική προσπάθεια επιλέχθηκαν οι Garavini, Bertinotti, Giordano, Diliberto, Ferrero. Και στις δύο περιπτώσεις αντί για προλεταριακά στελέχη επιλέχθηκαν επαγγελματίες σε πολιτική καρριέρα ή συνδικαλιστές της μετά EUR εποχής.

Αν ο Τολιάτι διατήρησε τουλάχιστον έναν δεσμό, ίσως περισσότερο τυπικό παρά ουσιαστικό, με τον μαρξισμό-λενινισμό και αναγνώρισε πάντα την μεγάλη συνεισφορά της Σοβιετικής Ενωσης στην υπόθεση της απελευθέρωσης της εργασίας και των λαών, ο Berlinguer εγκατέλειψε οριστικά οποιαδήποτε αναφορά σε αυτό σαν επαναστατική θεωρία. Στο XIV Συνέδριο του ΚΚΙ, το 1975, ο Berlinguer πρότεινε και έκανε να περάσει τροποποίηση του καταστατικού του κόμματος, εξαλείφοντας τις αναφορές στη μαρξιστική-λενινιστική ιδεολογία για να επιβεβαιώσει την «εκκοσμίκευση». Αυτό σήμαινε ότι το κόμμα εγκατέλειψε  τη δική του κοσμοθεωρία, κάνοντας άνοιγμα στον ιδεολογικό εκλεκτισμό που θα το καταστήσει κόμμα χωρίς αυτονομία και λεία της κυρίαρχης κουλτούρας. Μία επιλογή που προκλήθηκε από την αγωνία του να δώσει όλο και περισσότερες εγγυήσεις «αξιοπιστίας» στον ταξικό εχθρό και στους πολιτικούς αντίπαλους, ξεχνώντας ότι την εξουσία δεν την ελεημονείς αλλά την καταχτάς και ότι το να μπείς στην κυβέρνηση δεν σημαίνει ότι παίρνεις την εξουσία. Ητανε μιά προσπάθεια να αποδείξει ότι το ΚΚΙ δεν έπρεπε πιά να φοβήσει την κυρίαρχη τάξη, διότι, εκτός από τα «καθαρά χέρια» ήταν σαν όλα τα άλλα κόμματα, έχοντας επιτέλους κόψει οριστκά τον ομφάλιο λώρο με την επαναστατική θεωρία και τους στόχους της και έχοντας γίνει ένας καλός και τίμιος διαχειριστής ενός καπιταλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο.

Αυτή η παραμόρφωση γίνεται δυνατή χάρη στην απόφαση, η οποία ελήφθη κατά τη XIII συνέδριο του 1972 να ενσωματώσει τους κομματικούς πυρήνες στους χώρους δουλειάς με τις εδαφικές ΚΟΒες, στερώντας τους την αυτόνομη αντιπροσώπευση στα επόμενα συνέδρια. Με τον τρόπο αυτόν η παρουσία του προλεταριακού στοιχείου αλλοιώνεται από το μικροαστικό που επικρατεί στο εδαφικό και το οποίο έχει την δυνατότητα να στέλνει ένα μεγαλύτερο αριθμό αντιπροσώπων στο συνέδριο. Το μικροαστικό στοιχείο απέκτησε με αυτόν τον τρόπο έναν κυρίαρχο ρόλο στις συνεδριακές πλειοψηφίες, και κατά συνέπεια, στις τακτικές και στρατηγικές του κόμματος. Ηταν αυτό το συνέδριo που εξέλεξε τον Berlinguer,τυπικά αναπληρωτή γραμματέα, ουσιαστικά γραμματέα, λόγω της ασθένειας του Luigi Longo.

Στη σκέψη του Berlinguer ξεχωρίζουν, μεταξύ άλλων, μερικά βασικά σημεία: ο ιστορικός συμβιβασμός, η δημοκρατία ως οικουμενική αξία, ο ευρωκομμουνισμός, η αποδοχή της ομπρέλας του ΝΑΤΟ, η ένταξη στην ΕΟΚ και, τέλος, η εκτίμηση για την εξάντληση της προωθητικής δύναμης της Σοβιετικής Επανάστασης. Οι συλλογισμοί του Berlinguer για την λιτότητα και το ηθικό ζήτημα δεν έχουν το ίδιο βάρος, ούτε μπορούν κατά έναν τρόπο να αντιζυγίσουν το καταστροφικό αποτέλεσμα. Αν κάποιος αποδεχτεί τον καπιταλισμό σαν ορίζοντα δεν μπορεί να εκπλήσεται από την ύπαρξη του ρουσφετιού ή της διαφθοράς. Αν η μόνη αξία είναι το κέρδος, αυτές είναι οι φυσικές συνέπειες. Αντικειμενικά δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί ότι ο Berlinguer βρέθηκε ‘’στριμωγμένος’’ από το πολιτικό σώμα του κόμματος στο οποίο οι λεγόμενοι ”miglioristi” είχαν στα χέρια τους νευραλγικούς τομείς, και οικονομικούς (όπως π.χ. οι συνεταιρισμοί). Από εδώ ξεκινάει η σύνδεση που θέλησε και υποστήριξε έντονα ο σημερινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας Ναπολιτάνο με τον Κράξι και με το σύστημα εξουσίας που εκπροσωπούσε και η επίσης «μοναχική» παρουσία του Berlinguer στις πύλες της FIAT το 1980. Είναι σημαντικά επεισόδια τα οποία όμως δεν επιδρούν στο στελεχικό καθοδηγητικό δυναμικό και σε μεγάλο μέρος του κομματικού σώματος όπου η ’’γεννητική μετάλλαξη’’ είχε ήδη επέλθει.

Ας ξεκινήσουμε από τον ιστορικό συμβιβασμό, δηλαδή από τα τρία γραπτά του Berlinguer που δημοσιεύτηκαν στη Rinascita μεταξύ της 28 Σεπτέμβρη και της 12 Οχτώβρη του 1973 στον απόηχο του ηρωϊκού θανάτου του Προέδρου της Δημοκρατίας της Χιλής Salvador Allende από τα χέρια των πραξικοπηματιών του Pinochet, πουλημένων στις ΗΠΑ. Αντί απλά να διαπιστώσει ότι η δημοκρατία για τους αστούς υπάρχει μόνο αν η αστική τάξη είναι σταθερά στην εξουσία, αλλά αν παραπαίει-όπως στη Χιλή του Allende- και ο λαός καταφέρει κατά κάποιο τρόπο να χειραφετηθεί διά μέσου της θεσμικής και δημοκρατικής οδού, τότε η αστική τάξη απαρνείται και τους τυπικούς κανόνες της, περνώντας στις βίαιες και τρομοκρατικές μέθοδες, ο Berlinguer γράφει:’’ Εμείς πάντα πιστεύαμε – και σήμερα η χιλιανή εμπειρία μας ενισχύει την πεποίθηση αυτή – ότι η ενότητα των κομμάτων των εργαζομένων και των αριστερών δυνάμεων δεν είναι επαρκής για να εξασφαλίσει την προστασία και την προώθηση της δημοκρατίας …’’  Εκτός από την χιλιοειπωμένη επωδό της «υπεράσπισης της δημοκρατίας», που ποτέ δεν εξηγεί για τι είδους δημοκρατία μιλάμε,  μη παίρνοντας υπόψη τον ταξικό της χαρακτήρα, ο Berlinguer συγχέει τις πολιτικές συμφωνίες με τις κοινωνικές συμμαχίες ανάμεσα στην εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα των μικροαστών, αναποδογυρίζοντας τη σκέψη του Γκράμσι. Ο Γράμσι υπογράμμιζε ότι η κινητήρια δύναμη της προλεταριακής επανάστασης στην Ιταλία θα έπρεπε να είναι ένα νέο κοινωνικό μπλοκ, κάτω από την ηγεμονία της εργατικής τάξης, που θα συμπεριελάμβανε το προλεταριάτο και συμμαχικά στοιχεία της μικροαστικής τάξης. Σε αυτό το σχέδιο, για τον Γράμσι, είναι λειτουργική μία ανασυγκρότηση των τριών ψυχών(ρευμάτων) του ιταλικού προλεταριάτου: της κομουνιστικής, της σοσιαλιστικής και της καθολικής, υπερβαίνοντας έτσι τα πολιτιστικά και ιδεολογικά εμπόδια που παρακωλύουν την ενότητα της εργατικής τάξης. Αντίθετα ο ιστορικός συμβιβασμός του Μπερλινγκουέρ δεν είναι μία κοινωνική συμμαχία της εργατικής τάξης, ανταγωνιστική σε σχέση με το κοινωνικό μπλοκ της αστικής τάξης, αλλά μια πολιτική συμμαχία μεταξύ των μεγάλων κομμάτων εκείνης της εποχής, του ΚΚΙ (PCI), του Ιταλικού Σοσιλιστικού Κόμματος (PSI) και της Χριστιανικής Δημοκρατίας (DC), η τελευταία μάλιστα ήταν η πολιτική έκφραση της μεγαλοαστικής τάξης στον ιδιωτικό και στον κρατικό τομέα.

Η ανάλυση του Berlinguer σχετικά με το πραξικόπημα στη Χιλή το 1973 δεν έχει καμία σχέση με το μαρξισμό-λενινισμό, στην πραγματικότητα πρόκειται για διαμετρικά αντίθετα συμπεράσματα. Από λενινιστική σκοπιά, το σφάλμα του Αλιέντε συνίστατο ακριβώς στο ότι ούτε καν προσπάθησε να «καταστρέψει τη μηχανή του αστικού κράτους», αλλά την είχε αποδεχθεί, στηριζόμενος σε μια κοινοβουλευτική πλειοψηφία και στην νομιμοφροσύνη των ηγετικών κλιμακίων του κρατικού μηχανισμού. Θα ήταν αναγκαίο να αναπτυχτούν ισχυρά μαζικά κινήματα υποστήριξης της νέας κυβέρνησης, να δημιουργηθεί μία ένοπλη εργατική πολιτοφυλακή, να αλλάξει τους θεσμικούς μηχανισμούς περνώντας σε εκλεγμένα σώματα όχι στη βάση των εκλογικών περιφερειών της επικράτειας αλλά των τόπων εργασίας, να αναστείλει τις δραστηριότητες των πολιτικών κομμάτων που δεν αναγνώριζαν το πρόγραμμα της νέας κυβέρνησης, να αποκεφαλίσει την ηγεσία και να αλλάξει τη δομή του στρατού, της αστυνομίας, των υπηρεσιών ασφάλειας, των οικονομικών υπουργείων με την μαζική εισαγωγή έμπιστων προλεταριακών στοιχείων. Θα ήταν απαραίτητο, με άλλα λόγια, η καθιέρωση της διχτατορίας του προλεταριάτου. Ο Αλιέντε δεν το έκανε και ο λαός της Χιλής το πλήρωσε ακριβά. Ο Μπερλινγουέρ, όπως γνωρίζουμε, αγνόησε αυτές τις σκέψεις.

Ο ευρωκομμουνισμός σαν πλήρως αναθεωρητική και οπορτουνιστική θεωρία και πράξη προέρχεται από την συνάντηση των Βρυξέλλών στις 26 Γενάρη 1974 μεταξύ του Μπερλινγουέρ και των ισπανών και γάλλων αναθεωρητών Καρίλιο και Μαρσέ, γραμματέων των αντίστοιχων Κομμουνιστικών Κομμάτων που ασπάστηκαν τις θέσεις για την αξία της δημοκρατίας που διατυπώθηκαν ως εξής από τον Μπερλινγκουέρ: « …αυτή η πλατιά σύγκλιση απόψεων κατά πρώτο και κύριο λόγο αφορά το θεμελιώδες πρόβλημα της σχέσης μεταξύ δημοκρατίας και σοσιαλισμού σαν συνεπή ανάπτυξη και πλήρη εφαρμογή της δημοκρατίας. Περιλαμβάνει την αναγνώριση της αξίας των ατομικών ελευθεριών και τις εγγυήσεις τους, τις αρχές της κοσμικότητας του κράτους και της δημοκρατικής του διάρθρωσης, του πλουραλισμού των κομμάτων, της αυτονομίας του συνδικάτου, της θρησκευτικής ελευθερίας και της ελευθερίας λατρείας, την ελευθερία έρευνας και των πολιτιστικών, καλλιτεχνικών και επιστημονικών δραστηριοτήτων…»

Το ίδιο το όνομα, ένας όρος που επινοήθηκε από τους δημοσιογράφους αλλά αμέσως αγκαλιάστηκε από τους αναθεωρητές, αποτελούσε σαν τέτοιο μιά βαθιά εναντίωση με τις εμπειρίες του υπαρκτού ιστορικά σοσιαλισμού. Το αναφερόμενο απόσπασμα δείχνει καθαρά πόσο ο Μπερλινγκουέρ ενσωμάτωσε τις τυπικές κατηγορίες της αστικής σκέψης, απολυτοποιώνταστες, πέρα από κάθε ιστορικό και ταξικό πλαίσιο. Η αντίληψη για τον σοσιαλισμό που προκύπτει ειναι ότι πρόκειται για μια σκοτεινή τυραννία που αρνείται αυτές τις ευγενείς αρχές.

Παραμένει το γεγονός ότι οι θεωρίες του Μπερλινγκουέρ παρήγαγαν τον θεωρητικό και οργανωτικό αφοπλισμό κάθε εργατικής και λαϊκής αντίστασης στην Ιταλία

και ανοίξανε τον δρόμο για τις πιό οπισθοδρομικές δυνάμεις του μονοπωλιακού καπιταλισμού που ρουφάνε το αίμα της Ιταλιας και του λαού της.

Η συνέντευξη με τον Giampaolo Pansa στην Corriere della Sera της 15 Ιούνη του 1976 καθορίζει την τελική αποδοχή της καπιταλιστικής Δύσης και της θανατηφόρας στρατιωτικής συμμαχίας του ΝΑΤΟ, συμπληρώνοντας τη ρήξη με το σοσιαλιστικό στρατόπεδο που ακόμη και εάν έχουν μολυνθεί από το μικρόβιο του χρουστσοφικού ρεβιζιονισμού , παρέμεινε το πιο τρομερό προπύργιο απόκρουσης του ιμπεριαλισμού. “Pansa:” … Με λίγα λόγια, η  βορειοατλαντική συμμαχια, είναι μια ασπίδα που μπορεί να είναι χρήσιμη για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού με ελευθερία … “Berlinguer:” επιθυμώ, και γι’αυτό η ιταλία να μην εξέλθει από την βορειοατλαντική συμμαχία , και όχι μόνο επειδή η έξοδός μας θα διαταράξει την διεθνή ισορροπία. Νιώθω πιο σίγουρος παραμένοντας εντός …. “.
Και τέλος, πάντα σε αυτή τη γραμμή, υπάρχει η περίφημη φράση με την οποία, το 1981, κόβει οριστικά τον «ομφάλιο λώρο», και σε επίπεδο ιδανικών, με την ιστορία του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος : «… εξαντλήθηκε η προωθητική δύναμη της Οκτωβριανής Επανάστασης … “.

Απόλυτα σημαντική΄είναι η στρατηγική επιλογή με την οποία ο Μπερλινγκουέρ αποδέχεται την διαδικασία της ευρωπαϊκής και καπιταλιστικής ενότητας ενώ υπάρχουν ακόμα η ΕΣΣΔ και το σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Στην περίφημη συνέντευξη με τον Eugenio Scalfari, ενός από τους καταστροφείς του ΚΚΙ, στην εφημερίδα La Repubblica στις 2 Αυγούστου 1978. « … Scalfari: Το 1979 η θα είναι το έτος της Ευρώπης. Κι είπατε στην την τελευταία συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα  έχει κάνει μια τελική ευρωπαϊκή επιλογή  . Μπορείτε να επιβεβαιώσετε; » Berlinguer: « Το επιβεβαιώνω. Γνωρίζουμε ότι η διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης καθοδηγείται, τουλάχιστον τώρα, κυρίως από δυνάμεις και συμφέροντα που παραμένουν βαθιά συνδεδεμένα με τις καπιταλιστικές δομές που εμείς θέλουμε να μετασχηματίσουμε. Γνωρίζουμε ότι η υπερεθνική ολοκλήρωση πραγματοποιείται και οδηγείται από εκείνες τις δυνάμεις που βάζουν περιορισμούς στη διαδικασία του εθνικού μετασχηματισμού. Αλλά πιστεύουμε ότι εν πάσει περιπτώσει, θα πρέπει να ασκηθεί πίεση προς την Ευρώπη και την ενότητα της και επίσηςότι η πρόκληση που που ο στόχος αυτός βάζει θα πρέπει να γίνει δεκτός, μεταφέροντας τον δημοκρατικό και ανανεωτικό ταξικό αγώνα σε ευρωπαϊκό επίπεδο και στην ευρωπαϊκή συνείδηση.

Μια γρήγορη ματιά στην τρομακτική επιδείνωση , απ’όλες τις απόψεις, της κατάστασης των εργαζομένων και των μεσαίων στρωμάτων σαν αποτέλεσμα τηςδιχτατορίας της Ευρωπαϊκής Ενωσης μπορεί να μας δώσει το μέγεθος της καταστροφικής κλίμακας των θεωρικών σφαλμάτων και των πρακτικών αποκλίσεων του Γραμματέα του ΚΚΙ. Η περίπτωση επίκλησης του τεκμήριου καλής πίστης δεν μπορεί να κάνει τίποτα άλλο παρά να επιδεινώσει την κρίση.

Τέλος, ορισμένες σκέψεις σχετικά με το ιταλικό Σύνταγμα, το οποίο θα μπορούσε να θεωρηθεί, όχι λαθεμένα, το πιο προηγμένο της καπιταλιστικής Δύσης, ακριβώς  σαν αποτέλεσμα των σχέσεων δύναμης και της μεγάλης-αλλά όχι καθοριστικής-  επιρροής των κομμουνιστών μετά τον πόλεμο.

Ενώ τα σοβιετικά συντάγματα που διαδέχτηκαν το ένα το άλλο ήτανε στατικού τύπου, δηλαδή θέσπιζαν σχεδόν με φωτογραφικό τρόπο την κρατική οργάνωση που πραγματοποιήθηκε μέχρι εκείνη την στιγμή και το επίπεδο των κατακτήσεων που πραγματικά κατακτήθηκε και που κάτω απο αυτό δεν μπορούσε να πέσει αλλά ξεκινώντας απο αυτό το επίπεδο έπρεπε να πάνε μπροστά, το ιταλικό σύνταγμα σχεδιάστηκε ως προγραμματικού χαρακτήρα. Οργάνωση και δικαιώματα, μακριά από το σημείο της κατάχτησης, αποτελούσαν τον προγραμματικό στόχο στον οποίο το κράτος θα έπρεπε να αποβλέπει. Παρά την ακαμψία των διαδικασιών τροποποίησης, ακριβώς αυτή είναι η μεγαλύτερη αδυναμία. Για να το ματαιώσεις αρκεί να μην εφαρμόσεις τους στόχους. Κατ’επανάληψη αγνοημένο και διαστρεβλωμένο έχει αντικατασταθεί στηνπραγματικότητα από ένα «υλικό σύνταγμα» το οποίο πιστοποιεί την σχέση δύναμης υπέρ του κεφαλαίου. Σήμερα με την συμπερίληψη του «ισοσκελισμένου προϋπολογισμού» που θεμελίωσε η ΕΚΤ και η ΕΕ, καταπατείται οριστικά. Δεν είναι τυχαίο ότι σ’αυτό το πλαίσιο από την αυτοαποκαλούμενη αριστερά, ακούγονται αδύναμες και αντιφατικές φωνές. Μεταξύ των σημερινών υπερασπιστών του Συντάγματος βλέπουμε πρόσωπα όπως ο Ροντοτά, ο πρώτος πρόεδρος του Δημοκρατικού Κόμματος της Αριστεράς (PDS), Οκιέτο, Τζουλιέτι και άλλοι που στο παρελθόν αγωνίστηκαν γιά να φέρουν στο εδώλιο των κατηγορουμένων ιδεολογικές θέσεις, πολιτικές και τις πιό προωθημένες διεκδικήσεις του εργατικού κινήματος. Στην παρέα παίρνει μέρος και ο Λαντίνι που μόλις πριν από λίγες βδομάδες υπέγραψε με την Καμούσο και την CGIL το πιό ντροπιαστικό και αντισυνταγματικό μνημόνιο συνεννόησης με τους βιομήχανους γιά να καταπνίξει τα συνδικάτα βάσης ενώ σήμερα υπογράφουν διακηρύξεις υπέρ του Συντάγματος. Αν από τη μία πλευρά οι κομμουνιστές πρέπει να είναι στην πρώτη γραμμή για να εμποδίσουν περαιτέρω επιδεινωτικές  και περιοριστικές αλλαγές είναι πέρα από κάθε λογική αμφιβολία γεγονός ότι το Σύνταγμα που ισχύει σήμερα δεν είναι πλέον το Σύνταγμα του 1948, καρπός της αντιφασιστικής ενότητας και της Αντίστασης, ειδικά μετά την ένταξη του «ισοσκελισμένου προϋπολογισμού» που θα έχει ανυπολόγιστες αρνητικές επιπτώσεις σε κοινωνικό επίπεδο.

Μια περίοδος μόλις εβδομήντα χρόνων χωρίζει το σήμερα από τότε που χάρη στην σταθερή οργάνωση του παράνομου ΚΚΙ, σχηματίστηκαν οι πρώτες αντάρτικες ομάδες που πολέμησαν ενάντια στο ναζιφασισμό. Σήμερα αυτοί οι άνθρωποι θα στριφογύριζαν στους τάφους τους, αν ανακάλυπταν το βρώμικο στίψιμο που έγινε πάνω στις αρχές τους οι οποίες αποτέλεσαν την βάση της θυσίας τους. Είναι και αυτός ο λόγος που με απέραντι μετριοφροσύνη αλλά και με απόλυτη πεποιθηση θέλουμε να συνεχίσουμε την πορεία τους και να ξαναχτίσουμε το Κομμουνιστικό Κόμμα, αποφεύγοντας απο τη μια τις κοινοβουλευτικίστικες αποκλίσεις και από την άλλη το σφάλμα μιάς σχολαστικής ορθοδοξίας αποσπασμένης απο τα πραγματικά προτσές.

Αυτές οι σημειώσεις σίγουρα δεν εξαντλούν το σύνθετο πρόβλημα της ανάλυσης της ιστορίας, της εκφυλιστικής μετάλλαξης και της εξαφάνισης του ισχυρότερου Κομμουνιστικού Κόμματος στη Δυτική Ευρώπη, αλλά θα πρέπει να χρησιμεύσουν ως το πρώτο κομμάτι για μια πρόσθετη, απαραίτητη αναλυτική επεξεργασία συλλογικά από το σύνολο του κόμματος που χτίζουμε.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. 1.   Η λεγόμενη «στροφή του Σαλέρνο»,  Απρίλης 1944, ήταν μια συμφωνία ανάμεσα στα αντιφασιστικά κόμματα, την μοναρχία, και τον στρατάρχη Badoglio για τον σχηματισμό μιας κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Η πρωτοβουλία πάρθηκε απο τον Palmiro Togliatti σε συνεννόηση με την Σοβιετική Ενωση.
2. 2.   Pietro Secchia (1903-1973) . Ηταν ένας μεγάλος κομμουνιστής ηγέτης. Εργάτης, συνελήφθει από τους φασίστες το 1931. Μετά την πτώση του φασισμού το 1943 ελευθερώνεται και τοποθετείται στο Γενικό Επιτελείο των ταξιαρχιών Garibaldi καθοδηγώντας την Αντίσταση. Στο ΚΚΙ ανέλαβε σαν οργανωτικός υπεύθυνος απο το 1946 μεχρι το 1954 και γίνεται αναπληρωτής Γραμματέα από το 1948 μέχρι το 1955. Εκλέχθηκε στην Συντακτική Συνέλευση το 1946 και απο το 1948 μέχρι το 1973 είναι Γερουσιαστής. Είχε αυξανόμενες διαφωνίες με τον Γραμματέα, Togliatti.
3. 3.   Eugenio Curiel (1912-1945). Κομμουνιστής αντάρτης, σκοτώθηκε από τους φασίστες τις τελευταίες μέρες του παρτιζάνικου πολέμου. Ητανε ο αρχηγός του Μετώπου της Νεολαίας για την Εθνική Ανεξαρτησία. Χρυσό μετάλλιο στρατιωτικής ανδρείας. Στρατολογείται στο ΚΚΙ το 1935 και το 1940 καταδικάζεται σε εξορία στο Ventotene. Ελευθερώνεται το 1943 και μπαίνει στην ένοπλη αντίσταση ενάντια στο φασισμό.